Het Tata Steel Chess Tournament, vaak aangeduid als het 'Wimbledon van het schaken', is een schaakevenement met een enorm prestige en een bijzondere geschiedenis. Het toernooi, dat in 1938 begon als het Hoogovens Schaaktoernooi, heeft zich in tachtig jaar ontwikkeld van een eenvoudig bedrijfstoernooitje tot het meest prestigieuze schaaktoernooi in de wereld. In 1999 ging Hoogovens op in Corus en wijzigde de naam van het schaaktoernooi in Corus Toernooi. Het schaaktoernooi is ook het oudste sportsponsorship in de Nederlandse sportwereld. In de beginjaren van het toernooi droeg Hoogovens een paar honderd gulden bij.
De Nederlandse Schaaktraditie vóór Hoogovens
Toen in 1935 het eerste Hoogovens schaaktoernooi plaatsvond, kende Nederland al een eeuwenlange schaaktraditie. Al in de achttiende eeuw was schaken in Nederland algemeen bekend. Grote schaakspelers, zoals François-André Philidor en Elias Stein, bezochten ons land. In 1803 werd de eerste schaakclub in Nederland opgericht: het Haagsche Schaakgenootschap. Het is de oudste sportvereniging in Nederland waarvan documentatie bestaat. In de negentiende eeuw werden meer schaakclubs opgericht, zoals Philidor in Amsterdam, DD (Discendo Discimus) in Den Haag en SMB (Strijdt met Beleid) in Nijmegen. De Nederlandse Schaakbond zag het licht in 1873. Buiten de Nederlandse Schaakbond waren er andere schaakverbanden, zoals rooms-katholieke en protestants-christelijke schaakverenigingen, de Rooms-Katholieke Schaakbond, de Arbeiders Schaakbond Holland (tussen 1935 en 1937) en schaakclubs van kantoorbedienden. In 1919 organiseerde de schaakbond voor het eerst een toernooi met als inzet het kampioenschap van Nederland.
De Glorie van Max Euwe en de Impact op het Nederlandse Schaken
Het wereldkampioenschap van Max Euwe in 1935 gaf het Nederlandse schaken een enorme boost. Schaakclubs schoten als paddenstoelen uit de grond. Max Euwe werd in 1935 wereldkampioen schaken in Amsterdam. Hij versloeg de regerend wereldkampioen, de Rus Aleksandr Aljechin. Euwe was de eerste Nederlandse wereldkampioen en tot nu toe ook de enige. In Nederland was er een euforische stemming rond Euwe en het schaken (Van de Vooren 2017). Het positieve sentiment speelde ook een rol bij twee initiatieven voor de organisatie van schaaktoernooien in 1938: het Hoogovens schaaktoernooi en het AVRO-schaaktoernooi.
Het AVRO-toernooi van 1938: Een Schaakfestijn in Tien Steden
Wat betreft Hoogovens: dat zou een traditie inleiden van meer dan tachtig jaar, slecht eenmaal onderbroken: in 1945 tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het AVRO-schaaktoernooi in 1938 was eenmalig. Maar het geldt algemeen als het sterkst bezette toernooi uit de geschiedenis van het schaken. Er werd deelgenomen door de allersterkste spelers uit die tijd waaronder de oud-wereldkampioenen Max Euwe en José-Raúl Capablanca, de regerend wereldkampioen Alexandr Aljechin en Michail Botvinnik, de latere wereldkampioen. Het AVRO-schaaktoernooi werd gehouden in tien verschillende steden in Nederland: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Leiden, Groningen, Arnhem, Zwolle, Haarlem en Breda.
De Eerste Jaren van het Hoogovens Toernooi
Het eerste jaar had het Hoogovens Toernooi een regionale bezetting, maar het jaar erop speelden al nationale schaaktoppers mee. Tijdens de oorlog vond het toernooi doorgang, behalve in 1945. Vanaf 1960 doen topschakers uit de Sovjetunie mee in de hoofdgroep. In de eerste decennia na de tweede wereldoorlog was de leider van de communistische wereld met afstand het sterkste schaakland. In de jaren zeventig maakte het toernooi een moeilijke tijd door en hing het voortbestaan aan een zijden draadje. Er was een oliecrisis en de economie raakte in een recessie.
Lees ook: Hoogeveen Schaaktoernooi: Een terugblik
Gastvrijheid en Sociale Betekenis
In de eerste jaren van het Hoogovens Toernooi boden gastgezinnen schakers onderdak in IJmuiden (Jongsma & Münninghoff 1998). Daar groeide vaak een band voor het leven. Vanaf 1944 mochten de gastgezinnen als dank voor hun gastvrijheid deelnemen aan de Bonte Avond. Er deden Nederlandse artiesten aan mee, zoals Ria Valk, Willy Alberti en André van Duin in 1969, maar soms ook schaakgrootmesters, zoals een jaar eerder Victor Kortsjnoj en oud-wereldkampioen Michael Tal. De Bonte Avond was na verloop van tijd zo populair dat er zich een zwarte markt voor kaartjes ontwikkelde. Tot in de jaren zeventig en tachtig had het toernooi voor de topschakers ook een sterke sociale betekenis. In januari afreizen naar Wijk aan Zee was zoiets als naar huis gaan. Het was coming home: thuiskomen. Voor de hoofdgroepen van het toernooi werden deelnemers uit allerlei landen met verschillende achtergronden uitgenodigd. Ook politieke vluchtelingen vonden er hun schaak-thuis, zoals de Russen Genna Sosonko en Victor Kortsjnoi. De laatste dook in 1976 onder na het IBM-toernooi, in eerste instantie bij Ineke Bakker, betrokkene bij het Hoogovens Toernooi en secretaris-generaal van de FIDE (Jongsma & Münninghoff 1998). Dat gaf strubbelingen met de Russische Schaakfederatie, waar het toernooi mee moest dealen voor het uitnodigen van Russische topschakers.
De Groei tot Wereldtop
In het laatste kwart van de vorige eeuw groeide het toernooi uit tot een van de meest tot de verbeelding sprekende schaaktoernooien ter wereld. Vanaf de jaren zeventig kende het toernooi steevast een topbezetting met altijd een aantal top-tienspelers op de deelnemerslijst. Liefst negen wereldkampioenen wonnen het toernooi een of meer keer, waaronder Boris Spasski, Michael Tal, Anatoli Karpov, Viswanathan Anand, Vladimir Kramnik, Gari Kasparov en Veselin Topalov. Max Euwe won het toernooi vier keer en Magnus Carlsen, de huidige wereldkampioen, acht keer. Het toernooi combineert topsport en breedtesport. Voor duizenden schaakliefhebbers is de reis naar Wijk aan Zee elk jaar weer een soort pelgrimage. Men gaat er naar toe voor de sfeer, om de grootmeesters te wonderen en om zelf te spelen. Bij de amateurs zijn er competities voor specifieke doelgroepen, zoals journalisten, parlementariërs en studenten.
Het Toernooi als Commercieel Instrument
Tata Steel Chess gebruikt het schaaktoernooi om commerciële doelstellingen te realiseren. Schaaksponsoring biedt het bedrijf mogelijkheden van branding, public relations en versterking van de company pride bij werknemers en eigenaars van het bedrijf.
Historische Context van Schaaksponsoring
Om schaaksponsoring in een groter perspectief te plaatsen is het nuttig te onderzoeken hoe de sport in het verleden werd vermarkt. In de achttiende en negentiende eeuw werd er geschaakt in koffiehuizen. Beroemd is bijvoorbeeld Simpson’s-in-the-Strand bij Covent Garden en Waterloo Bridge in Londen (West End). Dat begon in 1828 als smoking room en koffiehuis, waarna het later ook de functie kreeg van restaurant en schaakgelegenheid. De beste schakers ter wereld kwamen er om te spelen. Voor de schaakliefhebbers: dit schaakrestaurant bestaat nog steeds! In de negentiende eeuw werd schaken gezien als een spel, een ernstig spel waar je geld mee kon verdienen (Kunnen 2002). In Engeland waren er beroepsschakers. Ze leefden van schaakwedstrijden, maar ook van simultaanseances, demonstratiepartijen, consultatiepartijen en blindschaakvoorstellingen. De schakers speelden tegen bezoekers van koffiehuizen om geld, bijvoorbeeld een shilling. Vaak gaven beroepsschakers een voorgift, bijvoorbeeld pion, paard, loper of toren. Mecenassen speelden schakers financiële middelen toe. Maar wel onder voorwaarden: ze moesten als het enigszins kon gambietpartijen spelen en rücksichtsloos ten aanval trekken. Remiseschuivers werden verafschuwd door de mecenassen. Schaken had een bepaald imago. Het werd gezien als een intellectueel vermaak, als kunst, zoals muziek, beeldhouwkunst en schilderen. Het publiek beschouwde de schakers als artiesten. Schaken werd niet zozeer gezien als sport, maar als cultuur. Over schaken werd bericht op de cultuurpagina’s van de Engelse kranten, níet op de sportpagina’s. Dat is nu nog steeds het geval in het Verenigd Koninkrijk (vgl. Elementen van het ‘artiestenmodel’, zoals in de 18e en 19e eeuw, kwamen ook nog voor in de twintigste eeuw. Zo ging Max Euwe met zijn vrouw Caro in 1930 mee met een stoomschip van Nederland naar ‘Nederlands-Indië’. Daar gaf hij simultaans, klokseances (meer dan 600 partijen!) en lezingen. Het doel was de schaaksport daar tot leven te brengen. In de eerste helft van de vorige eeuw nam het aantal schaaktoernooien toe. Er was prijzengeld en er werden startgelden betaald. Een aantal toernooien werd georganiseerd en gesponsord door mondaine vakantieverblijven (Kunnen 2002). De toernooien vonden plaats maanden vóór de opening van het toeristenseizoen. Zo kreeg men naamsvermelding in kranten en dat was gratis publiciteit. Een voorbeeld is het schaaktoernooi van Hastings, de Engelse badplaats. Dat toernooi had lange tijd een vergelijkbare status als het Hoogovenstoernooi. In de eerste decennia van de toernooigeschiedenis van Hastings werd het gewonnen door schaakgrootheden als Capablanca (1919), Aljechin (1922) en Euwe (1923, 1924). Het aantal professionals groeide een eeuw geleden, hoewel er ook een sterke beweging tégen professionalisme was. Zo was er in de tijd dat Max Euwe aan het schaakfirmament verscheen een amateurwereldkampioenschap. De Nederlandse schaker won dat kampioenschap in 1928. Het amateurideaal in de sport werd sterk aangezet vanuit conservatieve stromingen, maar ook vanuit de christelijke en socialistische bewegingen. Het wordt ook wel gezien als een poging van de gegoede klasse om zich te onderscheiden van andere, vooral lagere sociale klassen (sociale distinctie). Bijna de gehele twintigste eeuw heerste het verplichte amateurisme in de sport. In de jaren tachtig van de vorige eeuw werd het door het IOC officieel afgesloten (Stokvis 2010). Vanaf het laatste kwart van de twintigste eeuw waren er veel schaaksponsorships in Nederland. Zo waren er de schaaktoernooien van grote internationale bedrijven zoals IBM, Hoogovens en Interpolis. Organisaties uit de media en onderwijs fungeerden eveneens als sponsor in de schaakwereld. Zo organiseerde de AVRO twee keer het naar haar genoemde toernooi, in 1938 en 1973. Dat paste in de traditie van media die sportevenementen organiseerden, zoals in de wielrennerij en atletiek (bv. loopevenementen). Het idee was om exclusieve content te creëren waar een medium dan over kon beschikken. Een klassiek voorbeeld is de organisatie van de Tour de France op initiatief van het Franse automagazine L’Auto vanaf 1903. Opvallend is ook de flinke representatie van kennisorganisaties als sponsoren van schaaktoernooien. Denk aan IBM, Interpolis, BDO en ook twee onderwijsinstellingen: Hogeschool Zeeland en Fontys Hogescholen. Het Hogeschool Zeeland Schaaktoernooi werd in 1995 voor de eerste keer gehouden. Vanaf 1997 is de Hogeschool Zeeland hoofdsponsor van het toernooi. Fontys Hogescholen was in 1995 eenmalig sponsor van een groot internationaal schaaktoernooi. Het volgde Interpolis als sponsor op dat van 1977 tot 1994 een van de meest gerenommeerde schaakevenementen ter wereld had georganiseerd. Fontys gebruikte het sponsorship om haar nieuwe naam in de markt te zetten (Ten Geuzendam 1997). Het Fontys-sponsorship kreeg van verschillende kanten kritiek. Sommigen vonden dat een instelling die met overheidsgeld wordt gesubsidieerd geen financiële middelen behoort te steken in sportevenementen. Het betreft immers gemeenschapsgeld. Anderen wezen erop dat élke organisatie, ook een not-for-profitorganisatie, investeert in marketing en marketingcommunicatie. Bedrijven en not-for-profitorganisaties zijn dus belangrijke financiers geweest van het schaken. Maar het professionele schaken werd en wordt ook mogelijk gemaakt door de rol van de mecenas. Zo investeerde de Nederlanders miljardair Joop van Oosterom (1937-2016) een deel van zijn met Volmac verdiende geld in het schaken. Andere voorbeelden zijn Luis Rentero (schaaktoernooi Linares, 1978-2010) en Rex Sinquefield (Sinquefield Cup in St. Louis, vanaf 2013).
Groningen en Hilversum: Externe Speelsteden met Historie
Het Tata Steel Chess Tournament heeft de twee externe speelsteden aangewezen: Groningen en Hilversum. Een prachtige keuze. Deze twee behoren met Amsterdam tot de steden met de meeste historie op het gebied van topschaak, waaronder zelfs wereldtop. Je zou hier nog een paar plaatsen aan kunnen toevoegen, maar daarbij gaat het steeds om één toernooi.
Lees ook: Informatie over het Regio Voetbal Toernooi
Groningen: Een Schaakbolwerk in het Noorden
In de eerste aflevering van dit tweeluik beschrijf ik de geschiedenis van Groningen. Hoe waren de wereldtoppers uit de Tweede Wereldoorlog gekomen? Die vraag stond centraal bij het grote jubileumtoernooi (75 jaar) van schaakclub Staunton. De Sovjet-Unie was gevraagd om de vier sterkste spelers te sturen. Nederland zou worden vertegenwoordigd door Max Euwe en Lodewijk Prins. De publieke belangstelling was enorm, het aantal sponsors ook. Het Staunton-toernooi moet dan ook een grote invloed hebben gehad op het Groningse schaakleven. In 1996 vond er in Groningen een reünietoernooi plaats met de zeven nog levende deelnemers. In 1963 voelden schakers in het noorden zich nog afgesloten van de Randstad. Daarom organiseerde het bestuur van de NOSBO een internationaal jeugdtoernooi. De kampioenen van Nederland, België, Luxemburg, Engeland en Duitsland werden uitgenodigd, aangevuld met vijf noordelijke spelers. Het aantal landen werd uitgebreid. In 1969 verleende de FIDE het toernooi de titel European Junior Cup, in 1972 Europees jeugdkampioenschap. Het jeugdtoernooi kreeg in 1976/77 (het werd rond de jaarwisseling gespeeld) een heel bijzondere status. Argentinië had zich op het laatste moment teruggetrokken als organisator van het wereldjeugdkampioenschap. Groningen sprong in, het WK en EK werden gecombineerd. Vanaf 1977 werd naast het jeugdtoernooi ook een groot open toernooi gespeeld. Het toernooi bestaat nog steeds. Het gaf ook onderdak aan diverse nevenevenementen. Een belangrijke was in 1993 het kwalificatietoernooi voor het wereldkampioenschap van de PCA. Kasparov en Short hadden gebroken met de FIDE en hadden hun eigen bond opgericht: de Professional Chess Association. Naast het gebruikelijke open toernooi werd een toernooi gehouden met de sterkste schakers van de wereld. Adams en Anand wonnen, voor Kamsky, Kramnik, Gulko, Romanishin en de Groninger Tiviakov. De laatste jaren werd er naast het open toernooi een korte match gespeeld, meestal van een jonge Groninger tegen een ervaren, wat oudere Nederlandse grootmeester. Een uitzondering en tevens hoogtepunt was in 2013 de match tussen Timman en Karpov. De twee hadden voor het eerst tegen elkaar gespeeld in 1967, in zo’n Gronings jeugdtoernooi. Net als toen was het ook nu Karpov die won, deze keer met 2,5-1,5. Na het wereldjeugdkampioenschap in 1976 en het kwalificatietoernooi voor het WK van de PCA kreeg Groningen in 1997 voor de derde keer een evenement op het hoogste wereldniveau. Dat jaar bedacht de FIDE het omstreden idee het wereldkampioenschap te houden volgens een knock-outsysteem met matches van twee partijen. Van de Nederlanders kwam Loek van Wely het verst, namelijk tot de kwartfinale. Het leverde veel publiciteit op. Dat hing samen met het gigantische prijzengeld. Anand won de uitputtingsslag (het toernooi) en moest al een paar dagen later in Zwitserland een WK-match over zes partijen spelen tegen een uitgeruste Karpov, die er in Groningen niet bij hoefde te zijn. Ook daarop was veel kritiek. In januari 2018 zal Groningen de hoofdgroep van Tata Steel Chess ontvangen. De Groningers zullen er heel blij mee zijn.
Anish Giri's Overwinning in 2023: Een Nieuw Hoofdstuk
Het door Anish Giri gewonnen Tata Steel Toernooi was al weer de 85e keer dat dit geweldige schaakfeest werd gehouden. Hoog tijd dus om er een heel boek aan te wijden. Het boek ziet er prima verzorgd uit met heel veel fraaie foto’s, verhalen, impressies en partijen. Het is gedrukt op stevig papier en met een harde kaft. Het Tata Steel schaaktoernooi van vorig jaar was voor de Nederlandse schaakgemeenschap een bijzondere editie van het ‘Wimbledon van het schaken’. Voor het eerst sinds 1985 (Jan Timman) werd het toernooi gewonnen door een landgenoot. De Nederlandse toppers mochten in een tiebreak uitmaken wie de geschiedenisboeken in zou gaan als de glorieuze winnaar. Na twee snelschaakpartijen was de stand 1-1. De beslissing moest komen van een Armageddon partij. Het was een geweldige prestatie van onze landgenoten. Zo’n prachtig wapenfeit moest natuurlijk vereeuwigd worden in een fraai toernooiboek. Het heeft even geduurd voordat het verscheen, maar nu is het er toch, vlak voor de start van een nieuwe editie van het toernooi.
Magnus Carlsen's Dominantie
Wereldkampioen Magnus Carlsen heeft voor de 8e keer het Tata Steel Chess Tournament gewonnen, een unieke prestatie. Hij versloeg vandaag met zwart Fabiano Caruana. Bij de Tata Steel Challengers heeft Erigaisi Arjun uit India de overwinning in de wacht gesleept. Daarmee verdient hij voor volgend jaar promotie naar de Tata Steel Masters.
Reactie Toernooidirecteur
“Magnus Carlsen heeft een sterk toernooi gespeeld”, aldus toernooidirecteur Jeroen van den Berg. “Zijn 8e overwinning in Wijk aan Zee is een unicum in de geschiedenis van het Tata Steel Chess Tournament. We hebben natuurlijk nog een speeldag voor de boeg, maar ik kan nu al stellen dat het in schaaktechnisch opzicht een succesvol toernooi is geworden. Erigaisi Arjun heeft me bijzonder aangenaam verrast. Hij is een aanwinst voor de Tata Steel Masters volgend jaar. Ik ben ook trots op iedereen in de organisatie.
Geschiedenis van het schaken in Noord Nederland
2020-2029
Lees ook: Informatie over het Volleybal Jeugd Toernooi in Vaassen
- 2025 - Eelke de Boer Open Nederlands kampioen
- 2025 - Jorden en Machteld van Foreest Nederlands kampioen
- 2024 - Eelke de Boer Internationaal Meester
- 2022 - Machteld van Foreest Nederlands kampioen Vrouwen
- 2021 - Jorden van Foreest wint Tata Steel Masters
2010-2019
- 2019 - Lucas van Foreest Nederlands kampioen
- 2018 - Lucas van Foreest grootmeester
- 2016 - Jorden van Foreest Nederlands kampioen
- 2015 - Jorden van Foreest grootmeester
- 2015 - Fusie tussen Groningen en Unitas tot De Groninger Combinatie
- 2014 - SISSA promoveert naar de meesterklasse
- 2012 - Groningen en Unitas werken samen in de Groninger Combinatie
- 2012 - SISSA wint KNSB Beker
- 2011 - Daan Brandenburg grootmeester
- 2010 - Bojkov wint Schaakfestival Groningen
2000-2009
- 2008 - Sergey Tiviakov Europees kampioen
- 2008 - Gert Ligterink 25 jaar schaakjournalist bij de Volkskrant
- 2007 - 60 jarig jubileum ESG
- 2007 - 5 winnaars bij het Schaakfestival Groningen
- 2007 - Philidor viert jubileum met 25e Waling Dijkstra Toernooi
- 2007 - Sergey Tiviakov prolongeert Nederlandse titel
- 2007 - Share Dimension Groningen kampioen van Nederland
- 2007 - Share Dimension Groningen - HSG 6½-3½ - partijen
- 2006 - Jan Werle wint Open Essent toernooi Hoogeveen
- 2006 - Sergey Tiviakov Nederlands kampioen
- 2006 - Yge Visser, Jan Werle en Sipke Ernst: grootmeester
- 2004 - Alexandra Kosteniuk geeft schaaksimultaan in Het Kasteel
- 2001 - EK Schaaktoernooi gaat aan Groningen voorbij
1990-1999
- 1997 - FIDE World Chess Championship
- 1997 - Alexei Shirov wint Kloostertoernooi Ter Apel
- 1996 - Eerste Essent toernooi Hoogeveen
- 1996 - Staunton jubileumtoernooi - 7 Legendes keren terug
- 1996 - Wereldrecord denksportsimultaan Jannes van der Wal in Stadskanaal
- 1995 - Uitgave Friese Schaakkoningen, door Haije Kramer: ISBN 90 62160 17901
- 1994 - 1998 NB Magazine
- 1993 - PCA WK Kwalificatietoernooi
- 1991 - Joris Brenninkmeijer wint Kloostertoernooi in Ter Apel
1980-1989
- 1989 - Joris Brenninkmeijer wint NK Open te Dieren
- 1989 - Groningen wint KNSB Beker
- 1989 - 12 december: Groningen - Volmac
- 1986 - Joris Brenninkmeijer Nederlands jeugdkampioen tot 201985
- 1985 - Unitas wint KNSB Beker
1970-1979
- 1979 - Gert Ligterink Nederlands kampioen - eindstand - Column Dick Heuvelman -
- 1972 - Christofoor Baljon Nederlands jeugdkampioen tot 201972
- 1972 - WK Match Spassky - Fischer - Commentaar in Centrum Noord
- 1970 - Eddie Scholl Nederlands kampioen - match Scholl - Zuidema
1960-1969
- 1969 - Gert Ligterink Nederlands jeugdkampioen tot 2019
- 1969 - Eerste Friese Vlagtoernooi om het Nederlands Kampioenschap
- 1968 - Waling Dijkstra lid van verdienste KNSB
- 1967 - Philidor Leeuwarden Nederlands kampioen
- 1963 - 1e Niemeyer Schaaktoernooi Groningen
- 1961 - Eddie Scholl Nederlands jeugdkampioen tot 2019
- 1960 - 22 juni - oprichting Schaakclub Groningen als fusieclub tussen Lasker (1945) en NOS (Noord Oosten Schaakt, 1936)
1950-1959
- 1950 - 6-16 december: Unitas viert 25 jarig bestaan
1940-1949
- 1947 - 15 december - Oprichting ESG (Emmer Schaak Genootschap)
- 1947 - O’Kelly wint jubileumtoernooi Philidor
- 1947 - Eerste N.O.S. (Noord Oosten Schaakt)
1936 - Oprichting Schaakgroep Pivo van de N.A.S.B.
1935 - Oprichting Dr. Max Euwe
1935 - 2 november: 14e partij Euwe-Aljechin 1-0, in Hotel Frigge Groningen: ook
1932 - oprichting Arbeiders Schaakvereeniging (A.S.V)
1920-1929
- 1928 - 22 september: Oprichting Noordelijke Schaakbond (NOSBO)
- 1925 - 13 november - Oprichting Chr. Schaakvereniging Groningen.
- 1924 - Eerste clubcompetitie District Noord (Friesland, Groningen, Drenthe)
- 1923 - Jan Hessel Kruit wint landelijke finale Districtskampioenschap te Scheveningen
1910-1919
- 1917 - Geboortejaar Haije Kramer (+2004)
1900-1909
- 1905 - Oprichting Friesche Schaakbond
1890-1899
- 1890 - Einde Noordelijke Schaakbond
- 1898 - Oprichting Damesschaakvereeniging (Groningen)
tags: #schaken #tata #steel #toernooi #geschiedenis