‘Vrouwenvoetbal’ is de snelst groeiende sport ter wereld, óók in Nederland. Wereldwijd zijn er 40 miljoen voetballende vrouwen en meisjes. In Nederland telde de KNVB in 2023 ruim 170.000 vrouwelijke leden. Wat voor het grote publiek nog steeds een typische ‘mannensport’ is, blijkt in werkelijkheid steeds vaker een sport waarin meisjes en vrouwen uitblinken. De opkomst van het vrouwenvoetbal in Nederland is een verhaal van lange adem, waarin strijd, doorzettingsvermogen en passie centraal staan. Van een verboden sport tot een gevierde discipline, het vrouwenvoetbal heeft een opmerkelijke transformatie doorgemaakt.
De vroege jaren: verboden en verguisd
Een van de voorlopers in Europa waren de Britse vrouwen. In 1894 werd door Nettie Honeyball de British Ladies Football Club opgericht. In Nederland duurde het nog even. Het vrouwenvoetbal heeft hier een relatief korte geschiedenis, in tegenstelling tot het meer gevestigde mannenvoetbal. Dit is deels te wijten aan de historische beeldvorming rondom voetbal door vrouwen. Stel je voor dat de voetbalbond een Sparta vrouwenteam in 1896 toestemming had gegeven voor een wedstrijd tegen Engelse vrouwen. En de vrouwen vanaf dat moment dezelfde kansen en mogelijkheden had geboden als de mannen. Op welk niveau had het vrouwenvoetbal in Nederland dan nu wel niet gestaan? De Nederlandse voetbalbond verbiedt het duel en smijt daarmee de kleedkamerdeur dicht in het gezicht van de voetballende vrouwen. "Waarom zou de vrouw zich moedwillig vergelijken," is de teneur bij journalisten. De vrouw mocht zich voor voetbal interesseren - dat wel - maar alleen ter morele ondersteuning van de voetballende man.
Zo was de medische wereld bijvoorbeeld bezorgd over de invloed van sport op het vrouwenlichaam en was er een tijd lang sprake van een voetbalverbod. In 1908 werd via een plaatselijke krant in Hengelo een oproep gedaan om een voetbalclub voor dames op te richten. In datzelfde jaar schrijft de Telegraaf over een comité om het voetballen voor vrouwen te verbieden. De KNVB werkte voetballen in clubverband voor lange tijd tegen. Hoe is de bloei ontstaan?
Het belang van beweging wordt zeker onderkend, maar dat kan ook via huishoudgymnastiek of sporten die de gratie en elegantie van het vrouwenlichaam accentueren, zoals turnen of zwemmen. "De voetbalsport is daarom nog zoveel ongeschikter voor de vrouw omdat het knie en enkelgewricht van nature veel zwakker is als dat van de man." In het Nederland van Reve's De Avonden wordt de vrouw niet geacht zich te verpozen met gelijkgestemden, maar zich te bekommeren om het huishouden en de opvoeding van de kinderen.
Voorzichtige stappen: de eerste initiatieven
Ondanks de tegenwerking, lieten vrouwen zich niet ontmoedigen. In 1920 plaatst De Courant een foto van het vrouwenelftal van Wittenburg. In 1924 is de Oostzaanse Vrouwenvoetval Vereniging de eerste vereniging die officieel met vrouwenvoetbal start. In 1935 staat de voetbalbond voetbal voor vrouwen niet toe en dreigt zelfs met straffen voor clubs die toch ruimte bieden aan vrouwelijke spelers. Na beide wereldoorlogen volgt er een emancipatiegolf omdat met de mannen aan het front blijkt dat vrouwen tot meer in staat zijn dan mooi en elegant zijn. Dat doet de man niet, maar de vrouw laat zich ook niet weerhouden. Na de Tweede Wereldoorlog wordt het serieus als meerdere clubs als paddenstoelen uit de grond schieten. Een daarvan is HerBiDo uit Utrecht, een afkorting van de verenigingen Hercules, Bilthoven en DOS. Commentator Philip Bloemendal: “Vooral juffrouw Beckman had een uitstekend figuur, ehhhh … sloeg.” Beelden van de volle tribunes tonen veel lachende mannen. Voetballende vrouwen zijn een attractie, koddig om te zien. Maar de KNVB kan de actie van de vrouwen om een eigen voetbalbond op te richten totaal niet waarderen. Clubs die velden beschikbaar stellen aan de vrouwen krijgen een boete.
Lees ook: KNVB-overschrijvingen: Een complete gids
De Algemene Damesvoetbalbond en de eerste interland
In 1955 wordt de Algemene Damesvoetbalbond in het leven geroepen. Zo’n 14 clubs schrijven zich in voor de eerste vrouwenvoetbalcompetitie, zonder erkenning van de KNVB. Lenie van Wensveen deed mee als 14-jarig meisje en scoorde ook nog. Deze foto komt uit een van haar foto-albums, die bij Atria zijn in te zien. Zonder steun van de KNVB wordt het de ANDVB lastig gemaakt een competitie op te zetten. De animo ebt weg maar er is wel degelijk een zaadje geplant dat tien jaar later zal ontkiemen in Zeeland.
Vrouwen organiseerden al lange tijd officieuze wedstrijden met teams uit het buitenland. Over die niet-erkende eerste interland van het vrouwenvoetbal in 1956 weten we meer. Nederland speelt tegen West-Duitsland en verliest met 2-1. Lenie van Wensveen deed als 14-jarig meisje mee aan de interland van 1956 en scoorde ook nog. Dankzij haar persoonlijke documenten, foto’s en ander materiaal kunnen we beter achterhalen wat zich allemaal heeft voltrokken in de geschiedenis van het vrouwenvoetbal. Op 23 september 1956 speelde het Nederlandse vrouwenelftal voor het eerst een wedstrijd. In Essen won Duitsland met 2-1. Officieel was het nog niet. Datzelfde gold voor een duel tegen Frankrijk op 17 april 1971 (4-0 verlies).
Erkenning en integratie binnen de KNVB
Pas in 1971 gaat de deur in Nederland voorzichtig op een kier omdat de UEFA vindt dat de nationale bonden het vrouwenvoetbal onder hun hoede moeten nemen. Waarom zouden vrouwen zich moedwillig vergelijken? Waarom komt het damesvoetbal niet van de grond? In Kapelle wordt in 1967 de Eerste Zeeuwse Damesvoetbalvereniging opgericht. Vanuit Wageningen en zelfs Winterswijk trekken vrouwen elke week naar Zuid-Beveland. De Vara maakt een reportage in Kapelle maar de progressieve omroep vestigt vreemd genoeg extra aandacht op een voetbalster die haar kind in de kleedkamer achterlaat in de kinderwagen. En dat is dan ook nog eens in scène gezet zo blijkt in 2015 bij een terugblik van Andere Tijden. "Het mocht niet. Ik deed het gewoon stiekem. Mijn kleren en voetbalschoenen verstopte ik bij vrienden." Ook nu geeft de KNVB niet thuis, maar vrouwen willen voetballen, dat ziet zelfs de UEFA die de voetbalbonden in 1971 de opdracht geeft vrouwenvoetbal in hun structuur op te nemen.
Eindelijk wordt vrouwenvoetbal in Nederland erkend en maakt het vanaf 1971 officieel deel uit van de KNVB. Het aantal vrouwelijke leden stijgt in het eerste jaar direct van 5500 naar 8000. Wat erkenning niet kan doen. Maar om nu te zeggen dat de bond het vrouwenvoetbal direct innig omarmt, nee. Zo krijgt het Nederlandse vrouwenelftal met Bert van Lingen pas in 1979 voor het eerst een gediplomeerde bondscoach. En ook de meeste clubs - uitzonderingen daargelaten - staan niet te springen. In plaats van kansen om nieuwe leden te werven, zien verenigingen vooral problemen opdoemen met aparte kleedkamers voor meisjes en overbelaste velden. Op 9 november 1973 speelde Oranje voor het eerst onder de vlag van de KNVB. Engeland won met 1-0.
De ontwikkeling van het meidenvoetbal en gemengd voetbal
Vanaf 1979 kunnen ook meiden het lidmaatschap van de KNVB aanvragen. Goed, de vrouwen mogen voetballen. Maar wat als je als meisje meer wilt dan het schoolplein en een 'echte' wedstrijd wilt spelen bij een club. Onmogelijk. Vera Pauw krijgt als dertienjarig meisje dispensatie om met de vrouwen van SV Brederodes mee te doen. "Ik was een soort mascotte," blikt ze terug op haar eerste stappen op een voetbalveld. Twaalf jaar later tekent Pauw als eerste Nederlandse vrouwelijke voetbalprof een contract bij het Italiaanse Modena. Ze speelt 89 interlands in een tijd dat het Nederlands vrouwenelftal een rol in de marge speelt en zich nooit plaatst voor een EK of WK. Als eerste vrouw haalt ze het diploma Coach Betaald Voetbal, maar ze ziet haarzelf geen club uit de eredivisie coachen. "Zie je de reacties al voor je als ik een vedette op de bank zet en we verliezen," zegt Pauw in de talkshow Barend en Van Dorp.
Lees ook: Complete gids volleybal inslaan
In 1986 volgde de introductie van gemengd voetbal t/m 12 jaar, een belangrijke stap in de ontwikkeling van het meiden- en vrouwenvoetbal. Haar missie is het vrouwenvoetbal op de kaart te zetten. Vooral dankzij amateurclubs als SC Buitenveldert, Ter Leede en Saestum die het vrouwenvoetbal vanaf het eerste uur omarmen, ligt er een basis. Het aantal vrouwelijke leden bij de KNVB is eind jaren negentig gestaag gegroeid naar 65.000. De voetbalbond neemt vrouwenvoetbal ook eindelijk serieuzer: zo zijn er nationale jeugdteams voor talentvolle meisjes. Maar vanzelfsprekend is het nog niet zo blijkt als de talentvolle Jeanet van der Laan kampioen wordt met de jongens B1 van FC Lisse, promoveert naar de landelijke divisie en daarvoor speciaal dispensatie moet aanvragen om mee te mogen doen. Ze haalt er het landelijke nieuws mee. 'Viel het mee of tegen om tegen een meisje te spelen? Tegen.' Vera Pauw kijkt in het item van het Jeugdjournaal goedkeurend toe hoe Jeanet zich handhaaft tussen de jongens. Het past in haar visie dat meisjes en jongens gemengd moeten voetballen, zolang het kan. "Kijk naar niveau, niet of iemand een paardenstaart draagt."
Internationale erkenning en de Vrouwen Eredivisie
In 1984 vond het eerste Europese Kampioenschap voor vrouwen met 4 deelnemende landen plaats. De internationale overkoepelende organisaties UEFA en FIFA erkennen de positie van het vrouwenvoetbal door kampioenschappen te organiseren op Europees en wereldniveau. Noorwegen organiseerde in 1987 het eerste Europees kampioenschap voetbal voor vrouwen, met vier deelnemende landen. Aanvankelijk stond elke twee jaar een eindronde op het programma. Sinds 1997 is het toernooi echter, net als bij de mannen, om de vier jaar. In 1991 vond het eerste WK plaats, pas in 2015 deed Nederland hieraan mee. In 1991 introduceerde de FIFA ook het wereldkampioenschap voor vrouwen.
Pauw is de drijvende kracht achter de eredivisie vrouwen die in 2007 van start gaat. De voetbalsters krijgen nog veelal een onkostenvergoeding, maar de trainingsintensiteit gaat omhoog. Daarvan profiteert ook het Nederlands vrouwenelftal dat in 2009 in Finland voor het eerst zal deelnemen aan een EK-eindronde. Tot aan 2007 speelden de beste vrouwenteams in de ‘Hoofdklasse’.
De doorbraak: EK 2017 en WK 2019
Vera Pauw laat haar tranen de vrije loop als het Nederlands vrouwenelftal zich voor het eerst voor een eindronde heeft geplaatst: het EK 2009 in Finland. In 2009 waren de OranjeLeeuwinnen voor het eerst op het EK van de partij. In Finland steeg de ploeg van bondscoach Vera Pauw boven zichzelf uit. Oranje eindigde als tweede in de poule, won vervolgens na strafschoppen van Frankrijk en boog pas in de verlenging van de halve finale voor Engeland. De NOS zendt de halve finale tegen Engeland rechtstreeks uit. 1,7 miljoen kijkers zien Nederland in de verlenging met 1-0 ten onder gaan.
De kwalificatie voor het WK in 2015 was een prima prestatie. Onder Roger Reijners eindigde Oranje als tweede in de kwalificatiegroep. Via de play-offs, met zeges op Schotland en Italië, bereikte Oranje alsnog het WK in Canada. Hierin bereikte het de achtste finale. Oranje won met 1-0 van Nieuw-Zeeland, verloor in blessuretijd (1-0) van China en speelde 1-1 tegen Canada. Twee jaar later blijft het daar niet bij. Tijdens het EK in eigen land bereiken de Oranjevrouwen na overwinningen op Noorwegen, Denemarken en België de kwartfinale. In die kwartfinale stuit Oranje op het sterke Zweden. Een stevige kluif, maar de OranjeLeeuwinnen blijken niet te stoppen. In die halve finale neemt Oranje het op tegen Engeland. Het wordt een memorabele wedstrijd. Via goals van Vivianne Miedema en Daniëlle van de Donk neemt Oranje een 2-0 voorsprong. In het slot wordt het zelfs nog 3-0, waarna het thuisland zich mag opmaken voor de finale.
Lees ook: Jouw gids om lid te worden van de KNVB
Wat veroorzaakt de echte doorbraak? Het EK in eigen land natuurlijk. De zomer van 2017 is van de OranjeLeeuwinnen, die na een fraaie reeks van vijf overwinningen op rij de finale behalen. Daarin verslaan ze Denemarken met 4-2 en veroveren ze de eerste titel voor de vrouwen ooit. En ook pas de tweede voor Oranje in zijn geheel, na de 'mannen van 1988'. Een ongekende prestatie voor het team van Wiegman dat met Lieke Martens ook nog eens de beste speelster van het EK in de gelederen heeft. Al aan het begin van het Europees Kampioenschap voetbal in Nederland is het vertrouwen er. "We horen er nu echt bij," zegt Sarina Wiegman, bondscoach van het Nederlands vrouwenelftal, aan de vooravond van het EK. De OranjeLeeuwinnen, zoals de beste voetbalsters van Nederland worden genoemd, zijn door de kledingsponsor in een nieuwe outfit gestoken met als subtiel detail geen leeuw maar een leeuwin op de borst. Het Nederlands vrouwenelftal speelt op het EK in eigen land voor het eerst met een eigen embleem op de borst. Geen leeuw maar een leeuwin.
Ruim vijf miljoen mensen kijken de finale, waarmee de leeuwinnen zijn omarmd door het grote publiek. Natuurlijk, vanwege het bijzondere moment, maar niettemin lijkt het succes de doorbraak van het vrouwenvoetbal te hebben veroorzaakt. Wiegman daarover: "Ik hoop dat deze titel een extra boost geeft aan de ontwikkeling van het vrouwenvoetbal en onze competitie. Van Lenie van der Jagt, Vera Pauw tot Daphne Koster. Zij hebben het pad geplaveid voor de snelweg waarop het Nederlandse vrouwenvoetbal doordendert. De kroon op een prachtig EK: Nederland is in eigen huis Europees kampioen. De finale tegen Denemarken wordt met 4-2 gewonnen.
In 2019 doen de OranjeLeeuwinnen voor de tweede keer mee aan het WK. De massaal meegereisde Oranjefans zien hoe het team wint van achtereenvolgens Nieuw-Zeeland, Kameroen, Canada, Japan, Italië en - na verlenging - Zweden, waarmee het team de finale bereikt van het Wereldkampioenschap. Ruim 5,5 miljoen Nederlanders zien een strijdlustig Oranje uiteindelijk verliezen. De torenhoge favoriet; het team van de Verenigde Staten is nog een maat te groot. Maar ondanks het verlies, overheerst de trots over de prestatie. De voetbalsters en hun coach beseffen dat het Nederlands vrouwenvoetbal in korte tijd de wereldtop heeft weten te bereiken en zijn zich bewust van de strijd die daaraan vooraf ging. Dat blijkt ook uit de tweet van OranjeLeeuwin Merel van Dongen. Sinds het EK en het WK weet het publiek dat vrouwen niet alleen mogen, maar ook kùnnen voetballen.
Professionalisering en groeiende populariteit
Vooral FC Twente maakt furore met een eigen voetbalacademie en vijf landstitels. De recordkampioen van Nederland schakelt in 2015 zelfs Bayern München uit in de Champions League. De wedstrijd in de volgende ronde tegen FC Barcelona trekt 14.000 toeschouwers naar de Grolsch Veste, een record. Sinds 2012 spelen ook Ajax en PSV in de eredivisie vrouwen. Feyenoord treedt in het seizoen 2021-2022 toe. De publieke belangstelling groeit. De NOS zendt samenvattingen uit. Dat trekt weer sponsors aan waardoor voetbalsters ook in Nederland full-prof kunnen worden. Nu gaan de beste Nederlandse spelers naar de Europese topploegen in Duitsland, Zweden, Frankrijk en sinds enkele jaren ook Engeland. Zij kunnen inmiddels leven van hun sport en laten hun zaken behartigen door een spelersmakelaar. International Sherida Spitse is in 2014 de eerste Nederlandse voetbalster voor wie een transfersom voor wordt betaald. Naar verluidt betaalt het Noorse Lillestrom SK 25.000 euro aan FC Twente Vrouwen. Sterspeelster Lieke Martens -in 2017 verkozen tot beste speelster ter wereld- zou bij haar nieuwe club Barcelona meer dan 100.000 euro verdienen.
Het vrouwenvoetbal is de snelst groeiende sport van Nederland. In de 21e eeuw verdubbelt het aantal vrouwelijke leden van de KNVB tot ruim 160.000. De successen van de Oranjevrouwen versterken niettemin een proces dat al in gang is gezet. In vijftien jaar verdubbelt het aantal vrouwelijke leden van de KNVB naar ruim 160.000 in 2020. Toch krijgt Pauw als grondlegger van het professionele vrouwenvoetbal weinig waardering van de voetbalbond zo blijkt uit een interview met het NRC in 2022.
Uitdagingen en de weg naar gelijkheid
Ondanks dat vrouwenvoetbal relatief kort bestaat, wordt er veel onderzoek naar gedaan. Zo heeft een team van experts onder leiding van ex-profvoetbalster en filosoof Dr. Martine Prange en cultureel antropoloog Dr. Martijn Oosterbaan in 2017 een interdisciplinair onderzoek uitgevoerd naar de maatschappelijke impact van vrouwenvoetbal in Nederland. Het project heeft aangetoond dat vrouwenvoetbal zowel een rijke geschiedenis als een hardnekkige actualiteit kent. Diverse artikelen in de publicatie Vrouwenvoetbal in Nederland belichten verschillende aspecten van de relatie tussen de ontwikkeling van vrouwenvoetbal aan de ene kant en maatschappelijke veranderingen aan de andere kant. Vrouwenvoetbal is dus aan het groeien, maar dit rooskleurige vooruitzicht kent echter ook een keerzijde. Meisjes en vrouwen worden in het voetbal nog altijd veelvuldig achtergesteld bij jongens en mannen. Er heerst een zekere ongelijkheid binnen de functies voor vrouwen in de voetbalwereld. Agnes Elling van het Mulier Instituut, gespecialiseerd in onderzoek naar sociale ongelijkheid in de sport, benadrukt dat “het aantal vrouwen op leidinggevende posities in de sport in het algemeen bedroevend laag is”. Ze wijst erop dat dit probleem niet beperkt blijft tot het voetbal, maar zich uitstrekt naar bijna alle sporttakken. Het ontbreken van vrouwencoaches in het mannenvoetbal is opvallend. Onderzoeker Elling benadrukt dat er nog veel moet gebeuren om gendergelijkheid in de sport te bereiken. Ze wijst op diepgewortelde problemen, zoals seksisme en de voorkeur voor bekende netwerken en stereotiepe leiderschapsbeelden. Elling gelooft dat rolmodellen een sleutelrol speelt in het aanpakken van deze kwesties.
Naast de sociaal ongelijkheid in de voetbalwereld manifesteert zich ook financiële ongelijkheid, zo blijkt uit onderzoek. Vrouwen ervaren een financiële drempel om deel te nemen aan voetbaltechnische opleidingen. Voornamelijk vanwege de minder rendabele investeringen in het vrouwenvoetbal. In een reactie hierop introduceerde ING in 2021 een trainersbeurs met een budget van 200.000 euro. In 2022 volgde er erkenning voor de financiële status en ontwikkeling van de Oranjevrouwen. Zij ontvangen nu gelijke oranjepremies, het geld dat ze dagelijks ontvangen tijdens de deelname aan grote nationale teamtoernooien. Het feit dat vrouwen nog steeds niet evenveel verdienen als mannen wordt echter duidelijk in de deal. De KNVB beoogt met deze maatregelen de bestaande lijn van professionalisering voort te zetten en streeft naar een gelijkwaardige behandeling van zowel het mannen- als het vrouwenelftal.
De KNVB en de toekomst van het vrouwenvoetbal
Er wordt vaker campagne gevoerd om vrouwen en meisjes aan het voetballen te krijgen, maar ook om mensen bewust te maken van de ongelijkheid en het verschil met het mannenvoetbal. De KNVB is in 2018 gestart met een missie. Het uiteindelijke doel is dat vrouwen op alle niveaus volledig meedoen in het voetbal, als speler, trainer, scheidsrechter en/of bestuurder. Ook wil de KNVB meer aandacht voor vrouwelijke fans. In de campagne Meer Vrouwen in Voetbal (MVIV) kregen rolmodellen onder trainers, bestuurders en scheidsrechters een gezicht. Verder besteedde de KNVB extra aandacht aan 50 jaar vrouwenvoetbal (in 2021/2022). Aan de vooravond van het WK in Frankrijk in 2019 kondigt de KNVB aan dat jongens en meisjes onder elf jaar in gemengde teams gaan voetballen.
tags: #wanneer #vrouwen #voetbal #geschiedenis