Basketbal, een energieke sport met een wereldwijd publiek, heeft een rijke geschiedenis die teruggaat tot een bescheiden gymzaal in Massachusetts. Van een eenvoudig idee tot een Olympische sport en een wereldwijde sensatie, basketbal heeft een opmerkelijke evolutie doorgemaakt. Het verhaal van basketbal is er een van innovatie, competitie en wereldwijde verspreiding, culminerend in zijn status als een van de meest populaire en opwindende sporten ter wereld.
Het Ontstaan van Basketbal
In de winter van 1891 kreeg James Naismith, een sportleraar aan het Springfield College, de opdracht om een binnensport te bedenken die zijn studenten tijdens de koude wintermaanden actief zou houden. Zijn oplossing was basketbal. Naismith, een Canadese gymleraar, zocht naar een manier om zijn studenten bezig te houden tijdens de wintermaanden wanneer buitenactiviteiten beperkt waren. Hij bevestigde twee perzikmanden aan balkons in de gymzaal en stelde een paar regels op voor een nieuwe sport. De belangrijkste regel: ‘gooi de bal in de mand’.
Met dertien eenvoudige spelregels legde Naismith de basis voor een spel dat uitdagend moest zijn, maar zonder het harde contact van sporten als rugby. De strekking ervan is nog steeds de basis voor het huidige basketbal. De studenten van Naismith noemden het spel "basketbal", wat de bescheiden bedenker verkoos boven het voorgestelde "Naismith Ball". Sommigen opperden het spel voortaan Naismith-bal te noemen, maar dat vond de Canadees geen goed idee.
In de beginjaren speelden teams met een voetbal, maar al snel werd een speciale basketbal van leer gemaakt. De grip? Matig. De controle? Een uitdaging. Pas in de jaren '20 werd het ontwerp verbeterd met rubberen materialen die de bal wendbaarder maakten. Ook de manden gingen mee met hun tijd. Heel snel verliep de eerste wedstrijd niet omdat de bal na ieder doelpunt met een ladder uit de perzikmand gehaald moest worden. En het was een slachtpartij, waarin fysiek sterke leerlingen sterk in het voordeel waren. De schade was na afloop groot. Een leerling was tijdens de wedstrijd buiten westen gegaan, bij een ander lag de schouder uit de kom en verschillende deelnemers liepen na de gymles rond met een blauw oog. Dat kon zo niet, vond Naismith, en dus veranderde hij enkele regels om te voorkomen dat basketbal vooral een spel werd voor fysieke sterke personen. Vaardigheid moest voortaan voorop staan.
Basketbal werd hierna een doorslaand succes. In 1892 was de sport op school al zo populair dat er, onder de titel “A New Game”, over werd geschreven in het campuskrantje. Twee jaar later werd basketbalspel internationaal geïntroduceerd door de YMCA-beweging. James Naismith bleef hierna nauw betrokken bij de ontwikkeling en popularisering van de sport. In 1898 verkaste hij naar de Universiteit van Kansas, waar het basketbalspel ook aansloeg en een competitie werd opgezet met andere onderwijsinstellingen. Rond deze tijd werden de manden vervangen door de kenmerkende ijzeren basket-ringen met daaronder een open netje. Uiteindelijk veroverde basketbal de hele wereld. In 1936 maakte de sport in Berlijn zijn olympische debuut. Naismith was als eregast aanwezig en gooide de bal in het veld om zo de wedstrijd te beginnen.
Lees ook: Handbal: Gymnastiek naar Olympisch
Basketbal als Demonstratiesport op de Olympische Spelen
De eerste keer dat basketbal op de Olympische Spelen te zien was, was in 1904 in Saint Louis, waar het als demonstratiesport werd gepresenteerd. Dit was een belangrijke stap in de erkenning en popularisering van de sport. Ondanks dat het nog geen officieel onderdeel was van het Olympische programma, trok het veel aandacht en interesse.
Basketbal wordt een Officiële Olympische Sport (1936)
Basketbal werd pas in 1936 een officiële Olympische sport, tijdens de Spelen in Berlijn. Dit was een mijlpaal voor de sport, die sindsdien onafgebroken deel uitmaakt van het Olympische programma. Vanaf het begin domineerden de Amerikanen het basketbal op de Olympische Spelen. Dit was niet verrassend, aangezien de sport in Amerika was ontstaan en de Amerikaanse teams over het algemeen van zeer hoge kwaliteit waren.
De Opkomst van de Sovjet-Unie en de Controversiële Finale van 1972
Na de Tweede Wereldoorlog begon de Sovjet-Unie zich te mengen in de strijd om de Olympische medailles. De Sovjet-Unie deed voor het eerst mee aan de Olympische Spelen in 1952 in Helsinki. De Sovjet-Unie deed dat heel bewust door te zeggen dat de olympische gedachte in feite socialistisch was. ‘Alleen socialisme en communisme scheppen de condities waarbinnen het olympisme kan worden gerealiseerd,’ luidde het motto van het Olympische Comité van de Sovjet-Unie. Om meteen te kunnen scoren in het medailleklassement specialiseerden de Sovjet-Russen zich vooral in disciplines waar veel medailles waren te winnen, zoals zwemmen, turnen en worstelen. De Sovjet-Russische sportbond wilde niet alleen veel winnen, maar ook de beste worden in grote sporten als voetbal. Het winnen van basketbalgoud zou daarin het maximale zijn.
Tot de Olympische Spelen van 1972 in München hadden de Verenigde Staten nog nooit een basketbalwedstrijd verloren. Sinds de introductie van de sport op de Spelen van 1936 had Amerika 63 wedstrijden gespeeld en allemaal gewonnen. Ook de Sovjetunie wist de finale in München ongeslagen te bereiken.
De finale van de Olympische Spelen in 1972 tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie was een van de meest controversiële in de geschiedenis van het basketbal. De wedstrijd eindigde in een chaos na een reeks discutabele beslissingen van de officials. Met nog drie seconden op de klok claimden de Sovjet-Russen dat ze een time-out hadden aangevraagd, die de wedstrijdleiding blijkbaar was ontgaan. De klok werd daarom drie seconden teruggezet, en de bal kwam weer in het spel. Maar nog steeds bleek de wedstrijd niet afgelopen, want tijdens die wegtikkende wedstrijdseconden was de officiële wedstrijdklok namelijk opeens teruggezet. Die liep daarom niet tijdens de tweede poging om de wedstrijd te beëindigen. Uiteindelijk besloot de toenmalige secretaris-generaal van de FIBA, de Brit R. William Jones, de klok nogmaals drie seconden terug te draaien. De Sovjet-Unie scoorde in de laatste seconde en won de wedstrijd met 51-50. Geen goud voor de USA, wel voor de USSR.
Lees ook: KNVB-overschrijvingen: Een complete gids
De Amerikanen waren woedend en dienden direct een protest in. De commissie die zich over het besluit boog, bestond uit afgevaardigden uit vijf verschillende landen: Italië, Porto Rico, Hongarije, Polen en Cuba. Conform de grenzen van het IJzeren Gordijn gaven de eerste twee landen Amerika gelijk, en de laatste drie landen niet. Het Amerikaanse team weigerde unaniem de zilveren medaille en was ook niet aanwezig bij de officiële uitreiking. Nader onderzoek toonde aan dat Jones niet het recht had gehad aan de klok te komen.
Basketbal in Nederland
In Nederland werd basketbal geïntroduceerd door Blijenberg, een oud-student van Springfield College. Na de Tweede Wereldoorlog gaf de oprichting van de Nederlandse Basketball Bond (NBB) basketbal de boost die het nodig had. Vanaf de jaren '80 zorgden gemeentelijke investeringen in sportzalen voor een nieuwe golf van populariteit. De opening van het basketbalveld op het Museumplein in Amsterdam op 16 oktober 1954 was een belangrijke stap in de ontwikkeling van de sport in Nederland. In 1978 nam de basketbalbond als eerste sportbond ter wereld de gehandicaptensport op in de eigen organisatie. Op de Europese parakampioenschappen in Rotterdam trok het rolstoelbasketbal de meeste aandacht.
Basketbal Vandaag
Tegenwoordig is basketbal een van de meest populaire sporten ter wereld, met een enorme aanhang in de Verenigde Staten, Europa, Azië en Zuid-Amerika. De NBA is een cultureel icoon met supersterren zoals Lebron James en Stephen Curry die wereldwijd miljoenen fans inspireren.
Decennialang stuurde Amerika niet hun beste basketbalteam naar de Olympische Spelen. Dat toernooi was immers bedoeld voor amateursporters en de spelers in de NBA waren profs. Dat veranderde in Barcelona 1992. De commercie had steeds meer greep gekregen op de Spelen en Amerika zag eigenlijk wel wat in Allstar team uit de NBA. Met sterren als Magic Johnson, Charles Barkley en Michael Jordan was de betiteling van deze groep ook al snel gevonden: The Dream Team. Vol overgave, altijd spelend voor het team en voor hun land, toonden de Amerikanen waarom basketbal inderdaad een uitgesproken Amerikaanse sport was.
Totdat het in 2004, tijdens de spelen van Athene misging. Vooraf waren er al enige kopzorgen over het jeugdige team, maar toch was de verwachting als altijd: een gouden medaille. Dat was een vanzelfsprekendheid voor iedereen: spelers, coaches en het publiek. Iedereen dacht: wij spelen het beste basketbal ter wereld in de NBA, dus wij winnen wel. Maar in gelijk in de eerste wedstrijd ging het al mis. Het grote Amerika werd verslagen door Puerto Rico met de duidelijke cijfers: 92-73. Uiteindelijk werd nog wel de halve finale bereikt. Maar daarin was Argentinië het sterkere team. Bij terugkeer in Amerika was de schande voor de spelers groter dan de kritieken konden schrijven. Alleen de beste zijn is niet genoeg.
Lees ook: Complete gids volleybal inslaan
De basketbal-coach met de onuitspreekbare naam Mike Krzyzeweski en daarom kortweg coach K. Hij had als zoon van Poolse immigranten zijn opleiding genoten op de militaire academie West Point in New York. En hij was in 1992 als assistent-coach aanwezig geweest in Barcelona en wist wat nodig was om met een Dreamteam een gouden Olympische medaille te winnen. En dus pakte Coach K. een pen en schreef op een stuk papier eerst het woord: arrogantie. Dat moest de weg zijn. Alleen op die manier kon het Amerikaanse basketbal verlost worden van de schande van 2004.
Coach K. pakte een nieuw stuk papier en schreef in heldere bewoordingen zijn analyse op. Misschien hadden we er zelf wel om gevraagd, begon hij. Jarenlang speelden de beste Amerikaanse basketballers alleen in onze eigen nationale competitie, de NBA, die wereldwijd als de beste competitie gold. In 2004 gold dat argument niet meer. De aanwezigheid van de beste NBA-spelers op de Olympische Spelen was voor de andere landen juist een inspiratiebron geweest. Maar de ware schuld zat veel dieper. De spelers zelf hadden gefaald. En met hen de gehele technische staf, en toch ook wel het Amerikaanse publiek. En dus moest het roer om. Moesten de beste Amerikaanse spelers uit de NBA leren wat het betekent om voor je land te spelen.
Tevreden keek Coach K. naar zijn analyse en ging vervolgens voortvarend aan de slag. Hij selecteerde de beste spelers van de NBA. Hij bedong dat zij allemaal drie jaar lang alles opzij zouden zetten voor de Spelen van 2008. En hij kreeg de beschikking over goede trainingsfaciliteiten om te bouwen aan een Amerikaanse nationaal basketbalteam. ‘Ik weet niet wat jullie precies drijft,’ zei hij tijdens de eerste samenkomst met allemaal NBA-sterren. En dat elkaar leren kennen gebeurde snel, goed en precies zoals coach K. het wilde. Er bleek een sterke chemie tussen de spelers onderling. Grote vedetten als Le Bron James en Anthony Carmelo zetten hun ego opzij. En met het patriottische gevoel in de ploeg zat het ook goed dankzij een optreden van Magic Johnson, een grote sterspeler in 1992.
En zo deed een sterk gezelschap van Amerikaanse spelers, goed getraind en volledige doordrongen van hun Olympische missie, mee aan het WK voor landenteams in Japan in 2006. Het resultaat: de derde plek. Opnieuw slechts de derde plek van de wereld. En opnieuw was het dus onvoldoende om de beste spelers uit de beste competitie ter wereld tezamen te brengen. Door zijn lange ervaring had Coach K. wel een idee. Het sterke gezelschap spelers was nog geen team. Ze wilden dat wel zijn, maar wisten niet goed hoe. En dus moest Coach K. op zoek naar een leider: of nee beter gezegd, naar twee leiders. Allereerst was er Jason Kidd, een oude rot, in 2000 al winnaar van Olympisch basketbal-goud. Hij was de gedroomde coach in het veld, een ideaal verlengstuk van Coach K. Maar daarnaast moest er nog een absolute leider komen. En dat werd Kobe Bryant. De grote ster van de NBA had jarenlang ontbroken op de Spelen, maar was deze keer vastbesloten om mee te doen. Direct op de eerste training liet Bryant door zijn grote werk-ethiek zien wat je allemaal moest doen om de beste te zijn. Het team werd alleen die eerste dag al stukken beter.
En toch was Coach K. Hij wist namelijk dat alleen goud winnen niet voldoende was. Om het Amerikaanse publiek te verlossen van Het Juk van Verlies moest er niet alleen gewonnen worden, maar ook nog op een manier die tot de verbeelding sprak. De hele wereld moest weer gaan denken: basketbal is het spel van de Amerikanen. En om dat voor elkaar te krijgen koos coach K. Na afloop van een training liet hij verschillende Amerikaanse soldaten vertellen over wat zij als de sleutel zagen tot teamwork in het leger. En die sleutel was ‘Selfless service’: dat je tijdens al je handelingen eerst aan het teambelang denkt en dan pas aan je eigen belang. Op het militaire slagveld betekende dat soms ‘kogels opvangen voor anderen’, op het basketbalveld ging het slechts om vechten voor elke losgelaten bal. Maar het idee van ‘onbaatzuchtig het teambelang dienen’ zorgde in beide gevallen voor een sterker team. Die dag werd er vooral gehuild door de spelers om de verhalen van gewond-geraakte soldaten. Maar in de periode daarna zag coach K. dat het werkte. Iedereen gunde elkaar momenten om uit te blinken.
Na een tot de verbeelding sprekende kwalificatiereeks voor de Spelen in 2007, werd er stevig doorgetraind om uiteindelijk in 2008 ijzersterk te beginnen aan de Olympische Spelen in Beijing. En Amerika won een gouden medaille. In de finale werd in een spannende wedstrijd Spanje verslagen. Het verlies van 2004 was hersteld. Knappe koppen met veel digitale kennis hebben inmiddels berekent dat het team van 2008 sterker was dan het oorspronkelijke dreamteam van 1992. Maar dat is allemaal data. Het verhaal van coach K.
3x3 Basketbal: Een Moderne Olympische Variant
Naast het traditionele basketbal heeft ook de 3x3 variant zijn weg gevonden naar de Olympische Spelen. 3X3 basketball is de #1 urban teamsport van de wereld. Ontstaan in de jaren '80 op straatvelden won de sport al snel aan populariteit vanwege zijn dynamiek, eenvoud en de sterke communityvorming die het stimuleert. In 2010 erkende de FIBA 3x3 officieel en de sport maakte zijn Olympisch debuut in tokio 2020, met als hoogtepunt Nederlands goud op de Spelen van Parijs in 2024.
Steeds meer gemeenten kiezen voor 3X3 basketbalvelden binnen wijken om de groeiende populariteit van de sport te ondersteunen. Deze velden zijn niet alleen plekken voor sport, maar ook voor sociale verbinding en communityvorming. De eenvoud van de sport en de open houding van de spelers zorgen voor een laagdrempelige omgeving onder het motto: Wie je ook bent, wat je achtergrond ook is, je bent hier welkom en je hoort erbij! Dit zorgt voor een inclusieve gemeenschap waarin culturele, sociale en economische verschillen worden overbrugd.
In de wereld van 3X3 basketball leren spelers essentiële vaardigheden zoals communiceren, samenwerken en respecteren van anderen. Ze ontwikkelen het vermogen om hun rol binnen het team te begrijpen, effectief met anderen om te gaan, en hun verantwoordelijkheden na te komen. Dit bevordert discipline en de waarde van toewijding, wat essentieel is in zowel persoonlijke als professionele omgevingen. Studies tonen aan dat 3X3 basketbal als straatsport veel te bieden heeft, vooral omdat de jeugd het zelf organiseert.