Riddertoernooien, middeleeuwse festivals vol vechtsport en pracht en praal, waren een belangrijk onderdeel van de cultuur in Nederland en de rest van Europa. Deze evenementen, exclusief voor de adel, evolueerden van serieuze oefeningen voor oorlogsvoering tot uitbundige vertoningen van ridderlijke vaardigheid en aristocratische rijkdom. In dit artikel duiken we in de geschiedenis van riddertoernooien in Nederland, van hun oorsprong en ontwikkeling tot hun uiteindelijke teloorgang.
Oorsprong en Ontwikkeling van het Toernooi
Het woord 'toernooi' is afkomstig van het Oudfranse woord 'tornoier', wat 'omkeren' betekent. Dit verwijst naar de beweging van ridders te paard die op elkaar inreden en vervolgens omkeerden om het gevecht voort te zetten. De eerste toernooien, massale gevechten op het platteland, ontstonden aan het eind van de elfde en begin twaalfde eeuw in Noord-Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden.
Een belangrijke reden voor het organiseren van toernooien was de wens van lokale machthebbers om de vrede te bewaren, een initiatief dat door de Kerk werd aangemoedigd. Het idee was dat ridders hun vechtlust konden uitleven in toernooien en daardoor minder snel geneigd zouden zijn om oorlog te voeren. Daarnaast dienden toernooien als een uitstekende oefening voor de oorlog, waarbij de zogenaamde mêlée, een massaal gevecht, een simulatie van een echte veldslag vormde. Tijdens zo'n mêlée werden twee teams aangewezen, bestaande uit honderden ridders, die elkaar bevochten om elkaar gevangen te nemen. Gevangengenomen ridders verloren hun paarden en uitrusting aan de winnaars en moesten losgeld betalen om vrij te komen.
Een bekende ridder, Willem de Maarschalk, wist in 1167 tijdens een toernooi in Le Mans maar liefst negen paarden, wapenrustingen en bagagepaarden in beslag te nemen. Echter, toernooien pakten niet altijd gunstig uit voor de landeigenaar. Tijdens de kroning van Filips II Augustus van Frankrijk in 1179, verwoestte koning Hendrik II van Engeland een wijngaard toen hij zijn tegenstanders erin joeg.
De Rol van de Ridder
De ridder, in essentie een soldaat te paard, ontwikkelde zich in de loop van de Middeleeuwen tot een vazal van de koning. Hoewel er al in de Romeinse tijd soldaten te paard waren, kreeg de ridder pas in de vroege Middeleeuwen (ca. 476-950) een sleutelpositie in het feodale stelsel. Dit systeem hield in dat een vorst grondgebied verdeelde onder lokale leenmannen, die als vazallen fungeerden. In ruil voor de geleende grond moest de leenman, zoals een baron, graaf of ridder, een leger van ridders leveren in geval van oorlog. De ridder stond dus tussen de boeren die op zijn land werkten en zijn heer.
Lees ook: Duik in de historie van Brabo Hockey te Antwerpen.
In de Hoge Middeleeuwen (ca. 950-1270) ontstond een speciale ridderklasse, die tot de lage adel werd gerekend. Soms kon een gewone man ridder worden door militaire diensten te leveren of zelfs door de positie te kopen, maar meestal waren ridders zonen van bestaande ridders. De opleiding tot ridder begon als page, waarbij huishoudelijke taken werden verricht. In de tienerjaren werd men schildknaap en stond de ridder bij met allerlei diensten, zoals het helpen aantrekken van zijn harnas. Rond het twintigste levensjaar kon een schildknaap tot ridder worden geslagen, hoewel promotie naar een volgend stadium geen garantie was. Een ridder was meer dan een soldaat; hij moest dapper, trouw en vrijgevig zijn.
Toernooien in de Stad
Hoewel de eerste toernooien op het platteland plaatsvonden, werden ze later ook in steden georganiseerd. Een van de eerste verwijzingen naar een toernooi in een stad dateert uit 1095, toen graaf Henry III van Leuven om het leven kwam tijdens een lanssteekspel in Tournai. Het houden van toernooien in steden werd praktischer omdat het de landerijen van de boeren spaarde. Een nadeel was de verharde ondergrond, die minder geschikt was voor paarden. Dit werd opgelost door mest en zand te strooien.
Er waren verschillende regels en tradities rondom toernooien. Koning René van Anjou (1409-1480) bepaalde bijvoorbeeld dat ridders hun wapenschilden moesten ophangen bij de herbergen waar ze overnachtten. In de loop der tijd kwam er meer nadruk te liggen op het lanssteekspel, waarbij twee ridders op elkaar inreden en elkaar uit het zadel probeerden te stoten. Vanaf de tweede helft van de dertiende eeuw werd het gevecht na het lanssteken op de grond met het zwaard voortgezet om de winnaar te bepalen. Om het aantal doden te verminderen, werden de wapens aangepast: lansen kregen een driepuntige kop en zwaarden werden stomp gemaakt.
Ridderlijke Deugden en Sociale Functie
Tijdens toernooien konden ridders hun ridderlijke deugden tonen: dapperheid, hoffelijkheid en vrijgevigheid. In de vroege toernooien waren er geen scheidsrechters; beslissingen werden genomen op basis van consensus. Later werden herauten aangesteld als scheidsrechters, die ook verantwoordelijk waren voor de verslaglegging en het beoordelen van de prestaties van de ridders. Aristocratische dames speelden ook een rol als gastvrouwen, aanmoedigers en juryleden.
In de vijftiende eeuw werd onder Eduard IV van Engeland (1442-1483) een puntensysteem ingevoerd, waarbij ridders punten kregen voor het breken van de lans op het hoofd of lichaam van hun tegenstander. Strafpunten werden gegeven als de tegenstander onder het zadel of de kantelbeveiliging werd geraakt, of als het paard van de tegenstander werd geraakt. Naast de mêlée-gevechten waren er ook pas d’armes, waarbij een team een positie verdedigde tegen een ander team.
Lees ook: IJshockey in Nijmegen: Een terugblik
Na afloop van een toernooi was er een feest met eten, drinken en dansen, dat tevens diende als huwelijksmarkt voor de adel. Een bekende prijs voor een ridder was de kus van een schone jonkvrouw, hoewel er ook andere prijzen waren, zoals een robijnrode ring, een gouden armband of een gouden toverstok. Een opvallende prijs was de eed van de pauw, waarbij de winnende ridder een belofte mocht doen bij het aansnijden van een geroosterde pauw.
Bekende Ridders en Toernooien in Nederland
Riddertoernooi Kasteel Hoensbroek: Op 31 mei, 1 juni en 8 en 9 juni 2014 streden ridders om Heerlijkheid Hoensbroek. Ridder Herman Hoen nam bezoekers mee terug in de tijd, 625 jaar terug in de tijd. Naast de gevechten was er een middeleeuws kampement met marktkraampjes en oude ambachten. Schrijvers van het genootschap ‘de Schrijvers van de Ronde Tafel’ lazen voor uit eigen werk en het kasteel was geopend voor bezoekers.
Riddertoernooi Loevestein: In oktober 1372 vierde Graaf Albrecht van Beieren de verovering van Slot Loevestein met een riddertoernooi. Ridders van heinde en ver reisden af naar het toernooiveld, wat ambachtslieden aantrok en een groot kampement rond het slot deed ontstaan. Bezoekers konden boogschieten, deelnemen aan de ridderschool en kijken naar het steekspel.
Riddertoernooi Archeon: In Archeon werd de toernooivorm ‘pas d’armes’ uitgevoerd, waarbij een ridder of groep ridders iedereen uitdaagde voor een gevecht met lansen. Er gold een puntensysteem en ridders konden punten scoren door harde klappen uit te delen of de lans te breken.
Willem de Maarschalk (ca. 1146-1219) was een populaire Engelse ridder die veel gevechten won. Samen met een partner zou hij er ooit in zijn geslaagd zijn om binnen tien maanden 103 ridders gevangen te nemen. Hij nam ook deel aan kruistochten in Syrië en werd zo beroemd dat er na zijn dood een biografie verscheen.
Lees ook: Verdiep je in de hockeygeschiedenis
Kritiek en Verboden
De katholieke Kerk verbood riddertoernooien in de twaalfde en dertiende eeuw, omdat men wilde voorkomen dat ridders niet zouden deelnemen aan de Kruistochten en omdat de toernooien zondige zaken zoals overspel zouden stimuleren. Ridders die omkwamen bij toernooien, kregen geen katholieke begrafenis. In de veertiende eeuw werd dit verbod opgeheven, toen toernooien minder populair werden. Lokale machthebbers verboden toernooien soms ook, zoals koning Hendrik II van Engeland, omdat ridders soms gingen rellen en dodelijke vetes veroorzaakten.
Het Einde van het Riddertoernooi
Door de uitvinding van het buskruit en de opkomst van flexibele soldaten te voet, raakte de ridder in zijn onbeweeglijke harnas ouderwets. In de zestiende eeuw overleed koning Hendrik II van Frankrijk tijdens een steekspel, wat bijdroeg aan de teloorgang van het toernooi.
tags: #geschiedenis #ridder #toernooi #Nederland