De uitspraak "voetbal is oorlog", toegeschreven aan oud-bondscoach Rinus Michels, is meer dan een gevleugelde uitspraak. Het is een metafoor die diep geworteld is in onze cultuur en ons denken over sport, conflict en competitie. Deze metafoor, hoewel krachtig, verdient een kritische blik, vooral in een wereld die geconfronteerd wordt met de harde realiteit van oorlog en geweld.
De Oorsprong van de Metafoor
Johan Huizinga, een vooraanstaand Nederlands historicus en denker, stelde in zijn magnum opus "Homo Ludens" dat alle aspecten van onze cultuur, inclusief oorlog, ooit zijn ontstaan in en door spel. In de archaïsche samenleving en zelfs in Europa tot 1914, werd oorlogvoering gekenmerkt door regels, eer en respect in man-tegen-man gevechten. De Eerste Wereldoorlog maakte hier echter een einde aan, met de opkomst van "vuil" vechten en massaslachtingen.
Tegelijkertijd ontwikkelde het voetbal zich in tegengestelde richting. Waar het voorheen een hard spel was met weinig regels, werd in 1904 de FIFA opgericht en werden de internationale voetbalregels geïnstitutionaliseerd. Toernooien waarin landen hun krachten konden meten op het veld, in plaats van op het slagveld, werden georganiseerd, culminerend in het eerste WK voetbal in 1930.
De Metafoor in de Praktijk
De metafoor "voetbal is oorlog" is niet alleen van toepassing op het voetbal zelf. We gebruiken oorlogstaal in veel verschillende contexten. Bijvoorbeeld, bij cao-conflicten dreigen werknemers met het stakingswapen. Chauffeurs die zich bedreigd voelen door treintaxi's, binden de strijd aan in een taxi-oorlog. Greenpeace trekt ten strijde tegen de belagers van ons milieu. Oncologen bestrijden tumoren met agressieve middelen. En luchtvaartmaatschappijen voeren een Blitzkrieg op het Europese continent.
Deze wijdverbreide oorlogsmetafoor in ons denken en onze taal is uitvoerig beschreven door Lakoff en Johnson. We spreken over het "verdedigen" van een standpunt in een discussie, het "aanvallen" van argumenten en het "verslaan" van een tegenstander. Deze metaforen zijn zo ingesleten dat we ons er nauwelijks van bewust zijn.
Lees ook: Hoogmoed en verval in het voetbal
De Gevaren van de Metafoor
Hoewel de metafoor "voetbal is oorlog" de intensiteit en rivaliteit van het spel kan benadrukken, is het belangrijk om de mogelijke negatieve gevolgen ervan te erkennen. Het kan leiden tot een overmatige focus op winnen ten koste van alles, het legitimeren van agressie en geweld, en het uitsluiten van waarden zoals fair play en respect.
Sportfilosoof Sandra Meeuwsen stelt dat de vergelijking tussen sport en oorlog onwillekeurig een legitimatie van martiale krachten en de wil-tot-winnen ten koste van de ander in de hand werkt. Vanuit een genderperspectief zijn dit dominant masculiene waarden. Integriteitskwesties zoals geweld en misbruik in de sport zijn manifestaties van dit waardenspectrum.
Bovendien kan de metafoor "voetbal is oorlog" problematisch zijn wanneer de sport zich vermengt met de huidige geopolitieke realiteit. Terwijl steunbetuigingen aan Oekraïne eerder nog vrijuit konden worden geuit, lijkt het conflict in het Midden-Oosten de sport in verlegenheid te brengen met spelers die positie kiezen, vooral als de Palestijnse zaak wordt bepleit.
Alternatieve Metaforen
Het is belangrijk om te erkennen dat er alternatieve manieren zijn om over voetbal en competitie te denken. In plaats van "oorlog" kunnen we voetbal zien als een "dans", een "spel", een "kunstvorm" of een "vorm van expressie". Deze metaforen benadrukken andere aspecten van het spel, zoals creativiteit, samenwerking, vaardigheid en plezier.
Cruijff, bijvoorbeeld, leek voetbal niet als oorlog te zien. Voor hem was het een plezierige bezigheid, een spel. Hij was er zo goed in omdat hij anders tegen het spel aankeek.
Lees ook: Passie en Kritiek NAC Breda Ultras
Lakoff stelt dat we een discussie ook zouden kunnen zien als een "dans". Dit zou de nadruk leggen op de coöperatieve en harmonieuze aspecten van communicatie, in plaats van op de competitieve en confronterende aspecten.
Naar een Positieve Voetbalcultuur
Om een positieve voetbalcultuur te creëren, is het essentieel om de metafoor "voetbal is oorlog" kritisch te onderzoeken en open te staan voor alternatieve perspectieven. We moeten de nadruk leggen op fair play, respect, samenwerking en plezier, en agressie en geweld afwijzen.
Sport kan een relatief veilige sociale ruimte bieden, waarin mensen elkaar treffen, ook als in de "echte wereld" hun waarden en loyaliteiten ver van elkaar verwijderd zijn geraakt. In het vuur van de strijd op het veld is een herbronning van het politieke mogelijk. De explosieve situatie in het complexe krachtenveld van het Midden-Oosten dwingt ons oude polariteiten te herzien.
Een ethiek die de moderne sport in haar kramp en onvermogen zonder oordeel (h)erkent, kan een uitweg bieden, een nieuwe vorm-van-sport, voorbij strijd als oorlog. Deze transitie zal ook breed maatschappelijk helpen bij het overwinnen van taaie conflicten als die nu in het Midden-Oosten.
Lees ook: Kleding en benodigdheden Uganda