Rugby, een sport die zijn oorsprong vindt in Engeland, heeft een opmerkelijke reis afgelegd en is diep verweven geraakt met de geschiedenis en identiteit van verschillende naties, waaronder Zuid-Afrika en Engeland. Dit artikel duikt in de rijke historie van de rugbyrelatie tussen deze twee landen, waarbij de nadruk ligt op de cruciale rol van de sport in de Zuid-Afrikaanse samenleving, van de Apartheid tot de verzoening onder Nelson Mandela.
De Geboorte van Rugby: Een Engels Verhaal
De oorsprong van rugby ligt in Engeland, meer bepaald in de Rugby School in Warwickshire. In 1823 zou William Webb Ellis tijdens een voetbalwedstrijd de bal hebben opgepakt en ermee zijn gaan rennen. Hoewel dit verhaal door onderzoekers in twijfel wordt getrokken, wordt het algemeen beschouwd als het begin van de rugbysport. Rugby verspreidde zich snel over de Britse eilanden en werd een populaire sport in Wales, Schotland en Ierland.
Rugby en het Britse Imperium: Een Wereldwijde Verspreiding
De Britse kolonisten namen hun voorliefde voor rugby mee naar de vele koloniën die Groot-Brittannië vroeger bezat. Dit is nog steeds te merken op het WK Rugby, waar grote kanshebbers zoals Nieuw-Zeeland, Australië en Zuid-Afrika allen voormalige Britse koloniën zijn. Ook andere deelnemende landen zoals Canada, de Verenigde Staten, Namibië en de Polynesische eilanden zijn door Britse kolonisten in contact gekomen met rugby. In totaal zijn dertien van de twintig deelnemende landen op het WK ooit onderdeel geweest van het Britse imperium.
De Opkomst van Rugby in Zuid-Afrika: Een Symbool van Afrikaner Nationalisme
Na de Boerenoorlog verloren de Afrikaner republieken Transvaal en Oranje-Vrijstaat hun onafhankelijkheid en gingen ze op in het Britse Empire. De autoriteiten zochten naar een manier om beide witte bevolkingsgroepen tot elkaar te brengen. Rugby werd populair onder de Afrikaner bevolking en werd gezien als een manier om verbroedering teweeg te brengen.
Rugby was meer dan welke Engelse sport nauw verbonden met het Britse koloniale Rijk. Op de Engelse public schools waar de leerlingen veelal werden klaargestoomd voor een carrière in dienst van het Empire of de krijgsmacht, werd aan de rugbysport een grote opvoedkundige waarde toegedicht. Juist deze sport zou uitgroeien tot wellicht wel het belangrijkste boegbeeld van het Afrikaner nationalisme.
Lees ook: Uitslagen en finales Districtsbeker Zuid II
Afrikaner jongemannen die tijdens de Boerenoorlog in Britse krijgsgevangenkampen belandden, maakten daar kennis met de rugbysport. Rugby moet voor hen een uitlaatklep zijn geweest bij de verwerking van gevoelens van verlies en vernedering. Bovenal paste deze sport goed bij het Afrikaner zelfbeeld van zelfredzaamheid, overlevingsdrang en verzet. Na hun vrijlating droegen zij uit dat zij door rugby fysiek en mentaal de ontberingen van het krijgsgevangenkamp hadden weten te doorstaan. Zij bleven rugby spelen en richtten overal in het land rugbyclubs op. Hiermee zorgden zij ervoor dat rugby kon uitgroeien tot Zuid-Afrika’s nationale sport. Door hun enorme populariteit zouden bekende rugbyspelers en officials via invloedrijke organisaties zoals de Broederbond een belangrijke rol gaan spelen in de Zuid-Afrikaanse samenleving en in de politiek.
Rugby tijdens de Apartheid: Een Besmet Verleden
Gegeven de nauwe banden tussen rugby en de politiek, zou de springbok, die het shirt van de nationale ploeg sierde, vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw symbool van de apartheidspolitiek worden. Gedurende de Apartheid gold een boycot tegen Zuid-Afrika. Daarom had het nationale rugbyteam, de Springboks, nog nooit aan het WK deelgenomen tot 1995.
Het WK Rugby 1995: Een Moment van Verzoening
Het meest memorabele WK was die van 1995 in Zuid-Afrika. De Apartheid was pas net afgeschaft en Nelson Mandela was president geworden van het land dat een strikte scheiding had tussen blanke en zwarte inwoners. Zuid-Afrika was gastland en Mandela wilde rugby, een typisch blanke sport, gebruiken om het land te verenigen achter het nationale team.
Tegen alle verwachtingen in lukte het Zuid-Afrika om de finale te halen en daar zelfs de torenhoge favoriet Nieuw-Zeeland te verslaan. De aanvoerder van het Zuid-Afrikaanse team, Francois Pienaar, kreeg de Webb Ellis Cup uit handen van Mandela. De foto waarop Mandela de trofee uitreikt aan aanvoerder François Pienaar ging de wereld over. Net als de voorspelling die hij die dag deed: "Ooit zal een zwarte Zuid-Afrikaan als aanvoerder de WK-trofee in de lucht steken."
Rugby na de Apartheid: Een Symbool van Eenheid
Ondanks het besmette verleden ging rugby een belangrijke rol spelen in het nieuwe Zuid-Afrika van na de apartheid. Nelson Mandela greep als president het in 1995 in Zuid-Afrika gehouden wereldkampioenschap rugby aan om zijn oproep tot verzoening kracht bij te zetten. Ook de zwarte gemeenschap sloot de ooit gehate Springboks in haar hart.
Lees ook: Overzicht volleybal Zuid-Holland
In 2019 werd Zuid-Afrika voor de derde keer wereldkampioen rugby. Dit keer met een team van zwarte en witte spelers onder leiding van een zwarte aanvoerder Siya Kolisi. Ook toen was de geest van verbroedering van 1906 niet ver weg. Kolisi sprak na de tegen Engeland gewonnen finale de volgende woorden: ‘Er zijn veel problemen in ons land, maar het is ongeloofelijk om een ploeg als deze te hebben. We komen voort uit verschillende achtergronden en rassen. We zijn samen hier gekomen met één doel en dat hebben we nu bereikt. We hebben met deze overwinning aan Zuid-Afrika getoond dat we iets kunnen bereiken als we samenwerken.’
Zuid-Afrika versus Engeland: Een Historische Rivaliteit
De rugbyrelatie tussen Zuid-Afrika en Engeland is er een van respect en rivaliteit. Beide landen hebben elkaar door de jaren heen talloze keren ontmoet op het rugbyveld, met memorabele wedstrijden tot gevolg. De halve finale van het WK Rugby 2023, waarin Zuid-Afrika met 16-15 van Engeland won, is daar een recent voorbeeld van.
De Eerste Rugbywedstrijd in Nederland: Een Zuid-Afrikaans Initiatief
In de Nederlandse sporthistoriografie is amper aandacht besteed aan de introductie van rugby in Nederland. In de laatste decennia van de negentiende eeuw kwamen sporten als voetbal en cricket vanuit Engeland naar Nederland overwaaien. Voetbal zou in Nederland in korte tijd erg populair worden. Rond een andere Engelse sport, rugby, bleef het in Nederland echter stil totdat in Amsterdam studerende Afrikaners eind 1910 met hun Hollandsch-Afrikaansche Rugbyclub de eerste rugbywedstrijd op Nederlandse bodem organiseerden.
Oorspronkelijk zou op de zaterdag voor de kerst gespeeld worden. Echter die dag bleek dat het veld van de Amsterdamse voetbalvereniging R.A.P. op het terrein Oud Roosenburgh door de aanhoudende regen onbespeelbaar was. Uiteindelijk kwam het er dan twee dagen later toch nog van. Naar schatting 1.700 toeschouwers trotseerden die tweede kerstdag de kou en de slagregens om de, in alle landelijke dagbladen als spektakel aangekondigde wedstrijd, te bekijken.
Een van hen was aanvoerder Stephen (Steve) Joubert (1887- 1951). Ondanks dat hij in 1906 pas 19 was, was hij een van de Springboks die in 1906 Groot-Brittannië in vervoering bracht tijdens de Europese tour. Voor 45.000 toeschouwers had hij in Wales vanaf de wing nog de beslissende try gescoord tegen de onoverwinnelijk geachte Welshmen. Tijdens Jouberts studietijd in Amsterdam werd in 1909 de Suid-Afrikaanse Studente Vereniging in Amsterdam (SASVIA) opgericht. Met een garantie van de Nederlands Zuid-Afrikaanse Vereniging (NZAV) voor het betalen van de huur kon men een jaar later al een eigen clubhuis betrekken aan de Nassaukade 369 in Amsterdam. Daar, als Afrikaners onder elkaar en wellicht gedreven door heimwee, moet het idee zijn ontstaan een rugbyclub op te richten (de Hollandsch-Afrikaansche Rugbyclub) en een wedstrijd te organiseren. Een team om tegen te spelen was in Nederland niet te vinden dus werd een team van bevriende, in Edinburgh studerende Afrikaners uitgenodigd om naar Amsterdam te komen.
Lees ook: Keepersavontuur in Zuid-Afrika
Voor het in groten getale toegestroomde publiek moet het - na de ronkende publiciteit voorafgaande aan de wedstrijd - een anticlimax zijn geweest, althans als we de kranten mogen geloven. Toegegeven, het weer hielp niet echt mee en het veld verkeerde (nog steeds) in een belabberde staat, maar ook het schouwspel op het veld viel bitter tegen in de ogen van de toeschouwers, die de spelregels niet kenden. De wedstrijd werd overigens in het voordeel van de gasten uit Edinburgh beslist.
Uit de reacties van het publiek en de verslagen in de kranten valt af te leiden dat Nederland niet warmliep voor de rugbysport. Van zelfs ook maar het begin van een cultuurtransfer en een proces van toe-eigening en receptie was geen sprake. Dergelijke signalen waaruit kon worden opgemaakt dat de Afrikaner bevolkingsgroep in cultureel opzicht meer en meer afstand van Nederland begon te nemen, werden in Nederland echter niet opgepikt.
Het is de verdienste van de Afrikaner studenten geweest dat in 1910 voor het eerst rugby in Nederland te zien was. Het was geen succes. Toch werd hiermee het zaad gezaaid voor een klein plantje dat in de beslotenheid van Nederlandse studentenclubs gekoesterd werd maar desondanks niet echt wilde groeien. Desondanks is het in Nederland toch een relatief kleine sport met circa 90 verenigingen die bij elkaar goed zijn voor ongeveer 16.000 leden. Het vijftiental Afrikaner studenten uit 1910 en hun wedstrijd op die ijskoude en natte tweede kerstdag heeft geen blijvende herinnering achtergelaten in het collectieve Nederlandse sportgeheugen. Vermoedelijk weten zelfs de diehard Nederlandse rugbyfans niet eens dat het team van Afrikaner studenten dat die eerste wedstrijd op Nederlandse bodem organiseerde, werd aangevoerd door Steve Joubert die in 1906 behoorde tot de zo succesvolle Springboks.