Arjan Peters, geboren in 1963, is een prominente figuur in de Nederlandse literaire wereld. Zijn biografie is echter niet een traditioneel chronologisch verhaal, maar eerder een verzameling fragmenten, anekdotes en controverses die samen een complex en soms tegenstrijdig beeld schetsen.
De Vanzelfsprekendheid van Lezen
Peters groeide op in een gezin waar lezen vanzelfsprekend was. Hij las elke dag een boek, niet uit plicht, maar uit plezier. Voor hem was een boek "op avontuur gaan". Na zijn studie Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam begon hij recensies te schrijven voor onder meer Vrij Nederland. Begin jaren negentig trad hij in dienst bij de Volkskrant.
Een Toonaangevend Criticus
Net als zijn generatiegenoten Arie Storm (Het Parool) en Pieter Steinz (NRC Handelsblad) klom Peters op tot een van de toonaangevende literaire critici van Nederland. Hij stond bekend als erudiet, begaafd en welbespraakt. Kenners beschreven hem als bijzonder geestig, en hij stal de show in kleine gezelschappen met zijn imitaties van Gerard Reve, Connie Palmen en Jan Wolkers. Niemand betwistte zijn kennis van de literatuur. Hij schreef met "flair", al kon hij volgens vakgenoten een werk ook "neersabelen", soms met "regelrechte scheldkannonades". Rob Schouten schreef in vakblad De Journalist dat Peters Oek de Jongs Pier en Oceaan typeerde als "achthonderdtweeëndertig pagina’s lang van kabbel, zaag, gaap en oeke-tjoek".
De Affaire Zwagerman
Eind jaren negentig kreeg Peters' reputatie een dreun. Schrijver Joost Zwagerman onthulde dat de criticus "met gespleten pen" schreef, omdat hij in de krant boeken afkraakte die hij in nieuwsbrieven van het Literair Productiefonds tegen een vergoeding had aangeprezen. De Volkskrant legde Peters voor twee maanden een recensieverbod op. Zelf zag hij ook jaren later het probleem niet. In 2006 legde Peters aan HP/DeTijd uit dat het niet om recensies maar "synopsissen" ging.
De Interviewer en de Boekhandel
Peters manifesteerde zich ook buiten de krant. In de Haagse boekhandel Paagman interviewde hij met regelmaat auteurs over hun nieuwe roman of dichtbundel. De boekhandel gaf de interviewers boekenbonnen of geld, 100 tot 150 euro. Paagman legde uit dat de events vaak een "co-creatie tussen boekhandel en uitgeverij" waren: "Wij begroten het en dan zeggen we: dit zijn de kosten."
Lees ook: Alles over De Postwagen
Fluistercampagnes en Vermenging van Rollen
Naast zijn gepubliceerde werk, onderhield Peters een uitgebreid netwerk van contacten met schrijvers en uitgevers. Dit leidde tot beschuldigingen van belangenverstrengeling en machtsmisbruik. Er ontstond een beeld van Peters als iemand die zijn positie als invloedrijk criticus gebruikte om persoonlijke gunsten te verwerven en de carrières van bepaalde auteurs te beïnvloeden.
Een complex web van berichten, uitnodigingen en gunsten wekte de indruk dat Peters zijn rol als onafhankelijk criticus vermengde met andere belangen. Hij verstuurde berichten die als "net iets te gloedvol, flirterig of vaderlijk" werden ervaren, met "liefs" of "lieverd" als afsluiting. Ontvangers hadden soms het gevoel dat een positieve recensie afhing van hun reactie.
Hoofdredacteur Pieter Klok liet weten dat contact zoeken met een auteur voor het verschijnen van een recensie "onacceptabel" is.
Schrijver Peter Buwalda was "verbaasd" toen hij van zijn ex-vriendin hoorde dat zij positieve berichten ontving van Arjan Peters over haar boek dat nog moest uitkomen. Zij, Suzanne Rethans, had een biografie geschreven over Sylvia Kristel, en Peters recenseerde vrijwel nooit non-fictie. Buwalda voorspelde dat Peters haar de recensie zou opsturen zodra die online stond, met de boodschap: "bij mij was je beter af geweest." Daarna zou hij haar uitnodigen voor een lunch. Rethans bevestigde dat dit inderdaad gebeurde. Ze zei: "Deze man kan je carrière maken of breken, je móet de deur wel openhouden."
Buwalda concludeerde: "Wat mij stoort is dat hij zijn belangrijke positie, want literaire kritiek ís namelijk belangrijk, misbruikt voor geflikflooi. Dat is een nogal immorele daad voor een criticus. Romans schrijven is een ernstige onderneming en Peters stelt daar onbetrouwbaarheid tegenover. Daarmee is hij een affront voor zijn eigen vak, maar meer nog voor dat van schrijvers."
Lees ook: De biografie van Arjan de Zeeuw
Ook in contact met uitgevers leek Peters zijn rol als onafhankelijk criticus soms te vermengen met andere belangen. Uitgever Joost Nijsen kreeg "met enige regelmaat" een enthousiast berichtje van Peters over een boek van Podium, kort vóór de verschijning van een recensie. Peters stelde volgens Nijsen voor zijn nog niet gepubliceerde recensie te komen voorlezen op haar boekpresentatie. Nijsen realiseerde zich dat dit de schijn van belangenverstrengeling kan wekken. Hij stelde Peters voor gewoon te komen en een fragment voor te lezen. Eenmaal ter plekke heeft hij de recensie toch helemaal voorgelezen.
Nijsen appte Peters meteen toen in het voorjaar van 2015 Muidhond, het debuut van Inge Schilperoort, naar recensenten werd verstuurd: "Hij ging het boek vijf sterren geven." Én hij liet weten dat hij de auteur wilde interviewen bij de publieke presentatie van het boek in de Haagse boekwinkel Paagman. Nijsen: "Wat me wel verbaasde is dat er toen een verzoek om geld kwam via mijn pr-medewerker. Hij is toch een criticus in loondienst. Riep dat geen vragen op over de onafhankelijke totstandkoming van de recensie?"
Als gezaghebbend recensent werd Peters veel gevraagd als jurylid. Ook in die rol deed hij soms voortijdig vertrouwelijke informatie cadeau. Als schrijver en collega-recensent Marjolijn van Heemstra in 2017 bij Peters informeerde of haar boek En we noemen hem nog gerecenseerd zou worden door de Volkskrant, zei hij dat dat niet het geval was. Maar er zat wel "iets leuks" voor haar aan te komen. In december werd ze genomineerd voor de BNG-prijs, waar Peters in de driekoppige jury zat. In januari won ze die. Dat Peters hintte op haar nominatie vond ze achteraf bezien "niet professioneel". Een andere schrijfster werd door hem aangemoedigd haar boek (dat dan nog niet uit is) in te sturen voor de BNG-prijs omdat hij "bepaalde verwachtingen" had. Haar boek werd genomineerd.
Peters creëerde, kortom, op meerdere momenten onduidelijkheid over de hoedanigheid waarin hij met iemand contact had.
Arjan Peters leverde ook een zogenoemde blurb voor de achterflap van een boek van Petra Possel, medewerker van NRC: "Liefdevolle berichten zonder gejank. Verdrietig en krachtig. Petra Possel laat de afgrond zien, maar valt er zelf niet in." Die zinnen kunnen de indruk wekken dat ze door de onafhankelijke recensent van de Volkskrant zijn geschreven in een recensie. Maar zo’n recensie is er niet. Arjan Peters trad in dit geval op als goede vriend - die als meelezer van eerdere versies betrokken was bij de totstandkoming van het boek.
Lees ook: Het leven van Joep Peters
Non-actiefstelling en Onderzoek
Na aanhoudende geruchten en beschuldigingen stelde de Volkskrant Peters op non-actief en startte een intern onderzoek naar zijn "benadering van vrouwelijke schrijvers". De krant worstelde met de zaak, omdat ze enerzijds transparant wilde zijn en publiek verantwoording wilde afleggen, maar anderzijds ook de belangen van haar werknemer en de betrokken vrouwen moest beschermen.