Voetbal, de meest populaire sport ter wereld, is helaas niet immuun voor de schaduwkanten van de samenleving. De toenemende commercialisering en internationalisering van het voetbal hebben het aantrekkelijk gemaakt voor criminelen en witwassers. Krantenkoppen uit het voorjaar van 2019 laten zien dat de sport een criminaliteitsprobleem heeft, waarbij witwassen en criminaliteit steeds vaker met elkaar worden geassocieerd. Dit artikel onderzoekt de oorzaken van deze kwetsbaarheid en de mechanismen die worden gebruikt voor illegale activiteiten binnen de voetbalwereld.
Inleiding: Voetbal en Criminaliteit, een Zorgwekkende Combinatie
De recente gebeurtenissen, zoals de inval van de Belgische politie bij Anderlecht in april 2019 en de arrestatie van kopstukken in de Spaanse voetbalwereld in mei 2019, tonen aan dat witwassen en matchfixing serieuze problemen zijn. Ook de aanhouding van Michel Platini in verband met corruptie bij de toekenning van het WK 2022 aan Qatar en de bevindingen van de Taskforce Brabant tegen drugscriminaliteit, die misbruik van amateur voetbalclubs aantonen, onderstrepen de urgentie van dit probleem.
Hoewel er weinig diepgaand wetenschappelijk onderzoek naar witwassen in het voetbal is verricht, kan op basis van onderzoeksrapporten, anekdotisch bewijs en journalistiek materiaal worden geconcludeerd dat witwassen en criminaliteit vanaf het begin van het millennium een serieuze bedreiging vormen voor de voetbalsport.
De Aantrekkelijkheid van Voetbal voor Criminelen
Voetbal is om verschillende redenen een aantrekkelijk doelwit voor criminelen en witwassers:
- Populariteit en bereik: Het is verreweg de meest populaire sport ter wereld, zowel in aantallen deelnemers als supporters en toeschouwers.
- Lucratieve markt: Het professionele voetbal is uitgegroeid tot een zeer lucratieve internationale markt, waar grote financiële belangen op het spel staan. De afgelopen tien jaar is de omzet jaarlijks met gemiddeld tien procent gestegen.
- Inkomstenbronnen: Clubs halen in toenemende mate hun inkomsten uit de verkoop van televisierechten, het exploiteren van de naam en het clubmerk en de spelers. De Europese voetbalmarkt bedroeg in 2017 ca. 25 mld. Euro, een stijging van gemiddeld 10 procent per jaar sinds 2007.
- Geconcentreerde markt: De Europese voetbalmarkt is zeer geconcentreerd. Bijna 80% van alle inkomsten wordt omgezet in de top 5 competities van: Engeland, Frankrijk, Spanje, Italië en Duitsland.
- Stijgende transferbedragen: Het totaalbedrag dat werd uitgegeven voor de aankoop van nieuwe spelers steeg in de vijf grootste Europese voetbalmarkten van 2 mld. euro (in 2012) naar 5.9 mld. Euro in 2017. De vergoeding die aan voetbalmakelaars bij transfers wordt betaald bedroeg in de periode 2013-2017 bijna 1.6 mld.
- Private investeerders: De toenemende omzet en stijging in transferbedragen heeft ook de belangstelling van private investeerders gewekt. Inmiddels is ongeveer de helft van de Europese topclubs in private handen. Ook in Nederland is ruim de helft van de eredivisieclubs in de handen van veelal buitenlandse maecenas terecht gekomen.
De Structuur van de Voetbalsector
De voetbalsector is opgebouwd als een piramide met vier niveaus:
Lees ook: Senegalese voetbalgeschiedenis en FIFA-ranking
- FIFA: De Federation International Football Association staat aan de top.
- Continentale federaties: De tweede laag wordt gevormd door de zes continentale federaties, zoals de Union of European Football Associations (UEFA) voor Europa.
- Nationale bonden: Het derde niveau wordt gevormd door de nationale bonden, zoals de KNVB in Nederland.
- Clubs: Het vierde niveau wordt gevormd door de clubs.
Risicofactoren in het Professionele Voetbal
Naast de algemene aantrekkelijkheid van voetbal voor criminelen, zijn er specifieke risicofactoren die van toepassing zijn op het professionele voetbal:
- Open spelersmarkt: De open markt van spelers maakt prijsmanipulatie mogelijk.
- Verscheidenheid aan juridische structuren: De grote verscheidenheid aan juridische structuren maakt het moeilijk om geldstromen te controleren.
- Irrationeel bedrijfsmodel: Het irrationele karakter van het bedrijfsmodel stuwt transferbedragen en salarissen van spelers op en drukt bedrijfseconomische overwegingen van kosten en opbrengsten naar de achtergrond.
- Winner's curse: De spelersmarkt wordt gekenmerkt door wat in de speltheorie de winner’s curse wordt genoemd. In de jacht op schaarse topspelers zijn clubs bereid om op irrationele gronden elkaar te overbieden en als gevolg daarvan per definitie te veel te betalen voor een speler.
- Loonontwikkeling: De veelverdieners aan de bovenkant van de markt zetten ook de toon voor de loonontwikkeling van hun wat minder getalenteerde collega’s. Het loongebouw in de voetballerij schuift als gevolg hiervan steeds verder op naar boven.
- Operationele verliezen: Voor de meeste Europese clubs die buiten de top vijf vallen, is het moeilijk om het hoofd financieel boven water te houden. Het operationeel verlies bedraagt gemiddeld 23 procent.
- Veelheid aan actoren: De belangrijkste financiële actoren binnen het voetbal zijn de clubs, spelers, sponsoren, spelersagenten en mediabedrijven. Samen genereren zij omvangrijke geldstromen waarop voetbalbonden en nationale regeringen weinig zicht hebben.
De veelheid van actoren, de complexiteit van de interacties en de onderliggende relaties en transacties verklaart waarom het risico op witwassen en andere financiële criminaliteit (corruptie, fraude, matchfixing, illegaal gokken en belastingontduiking) in het professionele voetbal bijzonder hoog is.
Witwastechnieken in het Voetbal
Er zijn verschillende witwastechnieken die in het voetbal worden gebruikt:
- Investeringen in clubs: Crimineel geld wordt in een club gepompt door te investeren in spelers of door grote bedragen in contanten als criminele sponsor in te brengen. In een later stadium onttrekt de eigenaar inkomsten aan de club, waardoor hij de beschikking krijgt over legale inkomsten.
- Valse facturen en manipulatie van inkomsten en uitgaven: Andere witwastechnieken die gebruikt worden bestaan uit het sturen van valse facturen of het manipuleren van inkomsten en uitgaven van clubs.
- Aan- en verkoop en beloning van spelers: Omdat de waarde van een voetballer niet objectief te bepalen valt, kan de prijs voor een speler kunstmatig worden opgeschroefd. Op deze manier kunnen aanzienlijke bedragen worden witgewassen. Dankzij deze prijsmanipulatie, en het ondoorzichtige karakter van de geldstromen, kunnen vergoedingen onder de tafel (bungs) worden uitbetaald aan coaches, managers, of makelaars. Ook is het mogelijk dat de verkopende club het extra geld op een geheime rekening bewaart als illegale appel voor de dorst. Hierdoor worden vaak aanzienlijke bedragen onttrokken aan het oog van de fiscus. Ook komt het voor dat er valse contracten met spelersagenten worden opgesteld voor niet-uitgevoerde (scouting, advisering etc.) activiteiten.
- Illegaal gokken en matchfixing: Spelers en scheidsrechters kunnen benaderd worden door georganiseerde misdaad om voor een geldelijke vergoeding de uitslag van een wedstrijd valselijk te beïnvloeden. Matchfixing (wedstrijdvervalsing) gaat vaak hand in hand met illegaal kansspelen op uitslagen van wedstrijden met name door Aziatische goksyndicaten. De combinatie van matchfixing en illegaal gokken levert wereldwijd een omzet op van naar schatting 400 mld. USD. In 2013 publiceerde Europol een rapport over een wereldwijde zwendel vanuit Singapore. Tussen 2008 en 2011 werd de uitslag van honderden wedstrijden uit de Europese topcompetitie, Champignons League en Wereldbeker vervalst door omkoping van spelers, scheidsrechters, teammanagers en officials.
- Belastingontduiking: In een aantal gevallen worden transfergelden en salarissen uitbetaald via constructies die de belastingafdracht minimaliseert. Argentijnse voetbalmakelaars gebruikten op grote schaal Nederlandse brievenbus-bv’s om miljoenen belastingvrij door te sluizen naar belastingparadijzen in het Caribisch gebied. Topspelers als Ronaldo, Lionel Messi en Neymar da Silva Santos junior zijn in Spanje veroordeeld voor belastingfraude.
- Portretrechten en sponsoring: Door gefingeerde contracten op te stellen met offshorebedrijven voor het gebruik van beeldrechten van een speler, is het mogelijk belasting te ontduiken, of crimineel geld wit te wassen. Beeldrechten worden ook gebruikt om betalingen aan spelersmakelaars te verhullen. Ook sponsoring is kwetsbaar voor witwassen. Als er geen controle plaatsvindt op de herkomst van sponsorgelden is het mogelijk dat crimineel geld geïnvesteerd wordt in de club.
De Rol van Spelersmakelaars
In veel gevallen zijn het de spelersmakelaars (agenten) die direct of indirect betrokken zijn bij deze illegale en onethische activiteiten. Makelaars bemiddelen tussen spelers en clubs bij transfers en contractverlengingen en spelen een belangrijke rol bij met name de lucratieve internationale transfers van spelers. Sinds het eind van de jaren ’90 zijn de transfersommen en salarissen van spelers explosief gestegen. Omdat er financieel veel op het spel staat en de makelaars een percentage van de transactie en het salaris ontvangen, zijn de risico’s op corruptie, fraude een witwassen zeer hoog. In een aantal gevallen zijn makelaars betrokken bij het faciliteren van verschillende, met elkaar samenhangende criminele activiteiten.
Het Belgische voetbalschandaal, dat in het najaar van 2018 aan het licht kwam, is een voorbeeld van hoe spelersmakelaars betrokken kunnen zijn bij grootschalige criminele activiteiten. In dit schandaal was sprake van grootschalige omkoping van scheidsrechters en spelers, matchfixing, fraude, corruptie, belastingontduiking en witwassen door de Servische spelersmakelaar Dejan Veljkovic. Veljkovic was de huismakelaar van club Mechelen en probeerde met alle middelen de club in de hoogste divisie te houden in het seizoen 2017-2018. Hij kocht ondermeer topscheidsrechter Vertenten om met een forse korting op een nieuwe Volkswagen Tiguana en een gouden Rolex horloge. Op de laatste speeldag van het seizoen won Mechelen zoals afgesproken nipt van Waasland-Beveren. Om in de hoogste divisie te kunnen blijven moest concurrent Eupen de laatste wedstrijd winnen met hooguit 1 doelpunt verschil.
Lees ook: FIFA 18 Toernooien: De Ultieme Gids
De Rol van Overheden en Sportbonden
Overheden spelen een essentiële rol bij het bestrijden van witwassen in alle sectoren en dus ook in het voetbal. Zoals hierboven uiteen is gezet staat de sport bloot aan grote inherente witwasrisico’s zoals: omvangrijke, internationale en ondoorzichtige geldstromen, complexe constructies, aantoonbare criminele betrokkenheid etc. Opmerkelijk genoeg is de voetbalsector niet onder de werking van de Europese anti-witwasrichtlijn gebracht. De bijzondere status die de sport inneemt binnen de anti-witwasregelgeving, wordt verklaard door het maatschappelijke, educatieve en culturele belang dat aan sport in het algemeen, en in het bijzonder aan voetbal, wordt gehecht. Het wordt beschouwd als stimulans voor de realisering van belangrijke Europese waarden als fair play, tolerantie, solidariteit en lichamelijke en geestelijke ontwikkeling.
Er bestaat geen specifiek Europees standpunt over voetbal, maar er bestaat wel een Europese beleidslijn over sport in het algemeen. De gemeenschap beschikt niet over directe bevoegdheden op dit gebied. De Unie stelt sport gerelateerde kwesties, waaronder witwassen, aan de orde in een doorlopende beleidsdialoog met alle relevante stakeholders en lidstaten. De Europese Commissie coördineert en bemiddelt waar nodig. De Commissie beschouwt Witwassen, corruptie en andere vormen van financiële fraude als een serieuze bedreiging voor de sport en geeft er de voorkeur aan om deze vraagstukken op Europees niveau en bij voorkeur via publieke-private samenwerking te bespreken.
Sport neemt in Europa en binnen het Europese recht een uitzonderingspositie in op grond van wat wordt genoemd ‘het specifieke karakter’ van sport. Dit betekent dat het Europees Hof en Commissie erkennen dat in bepaalde gevallen de organisatie van sport onvermijdelijk mededinging beperkende effecten dan wel inbreuk op de bepalingen inzake vrij verkeer met zich meebrengt. Het is toegestaan om in strijd met de Europese mededingingsregels te handelen, mits het organisatorische sportregels met een specifiek, inherent, legitiem en proportioneel sportdoel betreft.
De verantwoordelijkheid op sportgebied berust in beginsel bij de federaties en de lidstaten. Sportorganisaties zijn autonoom en kunnen op basis van zelfregulering besturen. Voorwaarde is wel dat zij binnen de grenzen van het gemeenschapsrecht opereren en voldoen aan de beginselen van goed bestuur. Transparantie, aanspreekbaarheid en vertegenwoordiging van de belangrijkste stakeholders zijn dus ook van toepassing op het voetbal. Goed bestuur is voor de Unie een noodzakelijke voorwaarde voor het aanpakken van de problemen met betrekking tot corruptie en witwassen binnen de sport.
Het Europees parlement (EP) vindt dat het veranderingsproces te langzaam verloopt en heeft verschillende malen de commissie en de UEFA tot actie gemaand. Het EP eiste in 2007 en opnieuw in 2008 in een resolutie over de toekomst van het Europese voetbal dat de UEFA maatregelen neemt om de excessen van voetbalmakelaars te beteugelen. De Commissie werd door het EP uitgenodigd om als de Europese bond in gebrek blijft, zo nodig een daartoe strekkende richtlijn af te kondigen.
Lees ook: Zaalvoetbal regels: een test
In Europa is de financiële en juridische regulering en toezicht in hoofdzaak de verantwoordelijkheid van de lidstaten en sportbonden. Regulering en toezicht in het voetbal is echter geen gemakkelijke zaak. Het economische belang is groot en er bestaat geen consensus tussen de verschillende stakeholders (clubs, bonden, spelers etc.). Er bestaat een lange traditie van zelfregulering in combinatie met een sterke geglobaliseerde markt die voor een belangrijk deel is gebaseerd op persoonlijke contacten, informele afspraken en een gesloten zakelijk netwerk. Bovendien is er sprake van een gesloten cultuur waarin bonden de zaken het liefst onderling regelen. Ook zijn de verschillende nationale bonden weinig bereid om met elkaar samen te werken en bestaat er een enorme kloof tussen de top 5 competities (Italië, Duitsland, Verenigd Koninkrijk en Spanje) en de rest van Europa.
Niettemin heeft de sector met de FIFA en UEFA een aantal stappen gezet om het risico op witwassen en andere vormen van financiële criminaliteit terug te dringen.
Initiatieven van FIFA en UEFA
Enkele van de initiatieven van FIFA en UEFA om witwassen en financiële criminaliteit te bestrijden zijn:
- UEFA Club Licensing and Financial Fair Play Rules (FFP): In 2010 voerde de UEFA striktere begrotingsregels voor clubs in. Om een eind te maken aan de structurele tekorten en onverantwoorde spelersaankopen, dienden clubs voortaan te werken met een sluitende (break-even eis) begroting en een gezonde bedrijfsvoering gerekend over een periode van drie jaar. In 2015 werd de regeling versoepeld door investeringen in bijvoorbeeld vrouwenvoetbal en nieuwe stadions niet mee te nemen in de schuldberekening.
- International Player Transfer Matching System (ITMS): Eveneens in 2010 voerde FIFA het ITMS in om internationale transfers van spelers transparanter te maken.
- Third Party Ownership ban: In 2…