Portugal, met zijn rijke geschiedenis, vriendelijke bevolking en passie voor voetbal, is een aantrekkelijke bestemming voor reizigers. Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde het land een unieke rol als toevluchtsoord voor vluchtelingen, terwijl het tegelijkertijd een neutrale positie bewaarde onder het dictatoriale regime van Salazar. Deze periode heeft een blijvende impact gehad op de Portugese cultuur en identiteit, en de sporen ervan zijn nog steeds zichtbaar in steden als Lissabon en Estoril.
Portugal als toevluchtsoord tijdens de Tweede Wereldoorlog
Vanaf 1938 vluchtten steeds meer mensen naar veiliger oorden in Europa. Tussen 1940 en 1945 stroomden talloze buitenlanders Portugal binnen, een neutraal land dankzij een dictatoriaal regime met een nationalistische ideologie. Ze wachtten in steden als Lissabon, Porto, Coimbra, Figueira da Foz, Caldas da Rainha of Ericeira op visa en transport om de Atlantische Oceaan over te steken naar Afrika, Latijns-Amerika of de Verenigde Staten.
Al in de periode 1933-1937, tijdens het bewind van Salazar, arriveerden de eerste Duitse vluchtelingen, joden en anti-nazi's, in Portugal. Er was nauwelijks antisemitisme in de Salazaristische ideologie, en de Estado Novo werd nog niet vergeleken met het Hitlerregime. Het betrof slechts een kleine groep mensen, en de Portugese grenspolitiek, vooral bij Vilar Formoso, was tamelijk krachteloos en chaotisch. Vanaf 1935 werden echter pogingen ondernomen om de toegang tot Portugal te beperken onder druk van de geheime dienst PVDE, de voorloper van de PIDE. De kranten spraken van een 'vluchtelingenlawine' in een periode waarin Nazi-Duitsland haar agressieve en expansionistische politiek begon.
In de zomer van 1940 werden de grenzen korte tijd gesloten als gevolg van de uitgifte van grote aantallen visa door de Portugese consul in Bordeaux, Aristides de Sousa Mendes. Velen moesten in de grensplaats Vilar Formoso verblijven. In de herfst gebeurde hetzelfde met groepen joden uit Luxemburg die in verzegelde treinen, begeleid door de Gestapo, aan de grens arriveerden.
In juni 1940 nam de vluchtelingenstroom naar Portugal toe, met 18.000 mensen die in één week aan de Portugese grens aankwamen. Er was ook een relatieve toename in verhouding tot de lokale Portugese burgers in vaste verblijfplaatsen als Curia, Figueira da Foz, Caldas da Rainha, de 'Costa del Sol' of Lissabon. Dit beeld bleef lang in het geheugen van de vluchtelingen gegrift als een 'paradijs'. Volgens schattingen van de Israëlische Gemeenschap van Lissabon (CIL) en de American Jewish Joint Distribution Committee (Joint), Joodse organisaties in Lissabon, passeerden in augustus 12.000 en in november 14.000 vluchtelingen de grens. Na de Duitse invasie in Nederland waren er in augustus 11.000 vluchtelingen, waarvan er in december nog zo'n 8.000 over waren. Negentig procent van hen waren joden met doorreisvisa of ongeldige bestemming. Het was een groot probleem om hen het land uit te krijgen, want zo'n 1.500 van hen hadden alleen de kleren aan hun lijf. Zodra ze een visum hadden, mochten ze binnenkomen, schreef James Reston, correspondent van de New York Times. Daarom probeerden de wanhopige vluchtelingen elk mogelijk visum te bemachtigen: Chinees, Cubaans, Siamees of Zuid-Amerikaans, maar zonder transport om die landen te bereiken. De Noord-Amerikaanse comités vestigden een post bij de grens in Vilar Formoso om de vluchtelingen te helpen Portugal binnen te komen en deelden in hun hoofdkantoor in Lissabon voedsel, kleding en hulp bij vertrek uit. Een deel bleef niet in de hoofdstad, maar velen werden erbuiten geplaatst. Toch kreeg Lissabon later de naam 'Haven van de Hoop' en werd het een kosmopolitische stad, een kruispunt van vluchtelingen, het verschil tussen leven en dood.
Lees ook: Cristiano Ronaldo: Biografie nu beschikbaar
Vanaf 24 juni 1940 gaven de Portugese autoriteiten de vluchtelingen een vaste verblijfplaats, een noodmaatregel die al sinds de jaren twintig in Portugal bestond als vervanging van de gevangenis. Dit werd noodzakelijk door de vloedgolf aan de grenzen. Velen werden ondergebracht in badplaatsen en termen, waar hotels en pensions ter beschikking werden gesteld. Zo werd de chaos aan de grenzen ingedamd en de situatie in Lissabon, waar al duizenden vluchtelingen verbleven, verlicht. De vluchtelingen waren de Portugezen dankbaar en vonden dat ze fantastisch waren ontvangen, hoewel hun belangrijkste wens een visum voor Amerika bleef. Er was voor de vluchtelingen 's middags gratis bioscoopbezoek en restaurants met een tweetalig menu waar de prijzen laag werden gehouden. Hoewel hun buitenlands geld dagelijks in waarde daalde in verhouding tot de Portugese escudo, konden ze niet werken noch van de vaste verblijfplaats vertrekken zonder toestemming van de PVDE. Velen werden op de locatie gesteund door Amerikaanse hulpverlenende organisaties. De lokale bevolking vergeleek zich met de andere gewoontes van de buitenlanders, waar ze in het begin niet van hielden.
Estoril: Een toevluchtsoord voor beroemdheden en spionnen
De zone rond de steden Estoril en Cascais, met haar luxe hotels en casino, was ook een plaats van huisvesting (niet als vaste verblijfplaats) van de rijke vluchtelingen die er verbleven naast spionnen, diplomaten en ex-bestuurders uit bezet Europa. In juni 1940 arriveerden meer buitenlanders in Estoril, waarschijnlijk vanwege de visa's van Aristides de Sousa Mendes en de inval van de Duitsers in de Pyreneeën. De meerderheid bleef niet langer dan een week en bracht de dagen door in het casino van Estoril, het strand of bij tenniswedstrijden, paardenrennen, modeshows, danspartijen, rally's, muzikale soirées en theater- en filmvoorstellingen. Ook logeerden in het Casa Mar e Sol in Estoril Max Oppenheimer Ophuls, regisseur van de bekende film Lola Montes, evenals koning Carol van Roemenië. Deze ex-koning had een buitengewoon gecompliceerde vlucht naar Portugal achter de rug. De Roemeense dictator Antonescu wilde de koning naar een bezet land sturen waar hij als gegijzelde van de Duitsers zou blijven. Na zijn troonsafstand leefde hij in Spanje in bewaakte vrijheid. Maar met behulp van de geallieerde regeringen en de passiviteit van de Spaanse Direccion General de Seguridad kon hij de Portugese grens passeren. In Lissabon werd de ex-koning altijd door de Gestapo gevolgd en verliet daarom nooit het luxe Hotel Aviz waar hij logeerde voordat hij zich in Estoril vestigde.
Culturele impressies van Portugal tijdens de oorlog
Alfred Döblin, de Duitse schrijver van 'Berlin, Alexanderplatz', beschreef Portugal in 1940 als 'een land rijk van kleur, zuidelijk en vreedzaam ziedaar een schitterend mooi land'. En hij hoefde bij het uitstappen van de trein op het Rossio zijn paspoort niet eens te laten zien! Veel vluchtelingen vonden dat Portugal meer bij Afrika hoorde dan bij Europa vanwege de tropische sfeer en de bergen ananassen en sinaasappelen die zij voor slechts enkele escudos konden kopen. In hetzelfde jaar dat alle intellectuelen in gevaar verkeerden en op de vlucht waren, kwamen er in Portugal schrijvers aan als Franz Werfel, Golo Mann, zoon van Thomas Mann en neef van Heinrich Mann. Deze laatste schreef de roman Professor Unrat, verfilmd door Josef von Sternberg als De Blauwe Engel met Marlene Dietrich en Emil Jannings. Heinrich Mann en zijn vrouw verbleven in Grande Hotel da Itália in Estoril in afwachting van het schip dat hen naar de VS zou brengen. In dezelfde maand juli 1940 arriveerde uit Londen Erika Mann, de dochter van Thomas Mann en zus van Golo. Zij merkte in Lissabon dat er iets ongelukkigs hing dat de vreedzame sfeer en de helderheid van 'de enige vrije en neutrale haven van Europa' niet kon verzachten. Ze betreurde de passieve houding van de vluchtelingen die ze tegenkwam en wachtten op de aangekondigde ramp. Later kwam de Duitse Hannah Arendt met een visum uit Marseille via de organisatie van Varian Fry in Lissabon aan. In 1940 stuurde het Amerikaanse Emergency Rescue Committee (ERC) Varian Fry naar Marseille met een lijst namen van voornamelijk Joodse intellectuelen, kunstenaars en schrijvers die naar Zuid-Frankrijk waren gevlucht. Het Franse Vichyregiem had de nazi's beloofd hen te interneren. Fry was al in 1935 correspondent in Berlijn en getuige van anti-joods geweld. Hij had drie weken om vluchtwegen en visa te regelen. Begin oktober 1940 arriveerden er nog meer artiesten, politici en wetenschappers zoals H.G. Wells, Jules Romain, André Maurois en Maurice Maeterlinck op weg naar Londen of de VS. Op de vlucht via Lissabon vertrokken ook Bela Bartok, Darius Milhaud, en schrijvers waaronder Joseph Kessel. Deze schrijvers hebben niets over hun korte verblijf in Portugal geschreven.
Lissabon in de literatuur van de oorlog
Er zijn maar weinig pagina's gewijd aan het toevluchtsoord Lissabon, hoewel Portugal nooit zó aanwezig is geweest in buitenlandse romans als in de oorlogsperiode. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft Thomas Mann niet door Portugal gereisd, maar wel beschreef hij Lissabon en Sintra in zijn werk 'Bekentenissen van de oplichter Felix Krull'. Daarin besteedde hij veel aandacht aan de geschiedenis van Portugal, haar gewoontes zoals het stierengevecht op de Portugese manier en de Portugese landschappen. De enige Duitse roman die zich in z'n geheel in Portugal afspeelde over het thema vluchtelingen was 'Een Nacht in Lissabon' van Erich Maria Remarque, die zelf ook niet het land had doorgereisd. Op weg naar de VS was ook de voormalige president van Polen en pianist Jan Paderewski. In een interview bevestigde hij: 'Het spelen van de Mondscheinsonate in het Tivoli in Lissabon was een van de mooiste herinneringen van m'n leven'. Een ander was Jean Moulin, leider van het Franse verzet, die al verschillende keren via Lissabon was binnengekomen.
Vanwege de censuur verzwegen de Portugese kranten meestal de anonieme oorlogsvluchtelingen, maar benadrukten graag de beroemde bezoekers die in Lissabon aankwamen als 'eindpunt van Europa voor een vliegreis naar Amerika', zoals er in de Diário de Notícias van november 1939 stond. Vanaf dat moment verschenen tot verbijstering van de burgers in Lissabon fotografen, verslaggevers, veel voormalige regeerders, aristocraten, prinsen, prinsessen en ex-vorsten door de Duitse bezetting uit hun land verdreven en via de hotels van Estoril op weg naar een 'gouden' verbanning. Alvorens, samen met filmregisseur Jean Renoir, per schip naar New York te vertrekken, verbleef schrijver en vliegenier Antoine de Saint-Exupéry, auteur van Le Petit Prince, eind 1940 in Hotel Palácio do Estoril. Daar logeerden ook de acteurs Leslie Howard en de Hongaarse Zsa Zsa Gabor. In zijn boek Brief aan een Gegijzelde noemde Antoine de Saint-Exupéry het paradijs dat Portugal was: 'triest en helder'. Het was een periode waarin gesproken werd van een dreigende invasie en het land zich vastgreep aan de illusie van geluk. Hij was uitgenodigd om te spreken over luchtpost maar verkoos te spreken over angst. 'In Lissabon werd geluk gespeeld, zodat God zelf er in zou willen geloven'.
Lees ook: Passie en Kritiek NAC Breda Ultras
Voetbal in Lissabon: SL Benfica en Sporting Lissabon
Naast de rijke geschiedenis en cultuur staat Lissabon ook bekend om zijn voetbal. De stad herbergt twee grote voetbalclubs, SL Benfica en Sporting Lissabon, die beide actief zijn in de Primeira Liga, de hoogste voetbaldivisie van Portugal. Beide clubs hebben een lange en roemruchte geschiedenis en zijn al vanaf het begin actief op het hoogste niveau.
Een voetbalreis naar Lissabon is een ideale combinatie van sport en cultuur. De stad biedt een breed scala aan bezienswaardigheden, waaronder de Belém-toren en het Hiëronymietenklooster, die beide op de Werelderfgoedlijst van UNESCO staan.
Bezienswaardigheden in Lissabon
- Belém: Deze belangrijke voorstad van Lissabon is onlosmakelijk verbonden met de Gouden Eeuw van Portugal. De wijk ligt aan de monding van de Taag en heeft een hoop trekpleisters, zoals vele musea en prachtige gebouwen die nog steeds rijkdom en macht uitstralen. Bezoek hier de Torre de Belém, het Mosteiro dos Jerónimos en het Padrão dos Descobrimentos.
- Rua Augusta: De bekendste winkelstraat van Lissabon, gelegen in de historische wijk Baixa Pombalina. De straat wordt gekenmerkt door de Arco da Rua Augusta, een historisch stenen gebouw in de vorm van een triomfboog.
- Praça do Comércio: Een groot en gezellig plein in het centrum van Lissabon, gelegen tussen de Rua Augusta en de rivier de Taag.
- Rossioplein: Officieel Praça de Dom Pedro IV, een plein in de wijk Baixa met diverse restaurantjes, cafés en winkels, en prachtige fonteinen.
- Parque Eduardo VII: Een groot park (25 hectare) gelegen nabij het centrum van Lissabon, vernoemd naar de Britse koning Eduard VII. Het park biedt uitzicht over het lagere gedeelte van het stadscentrum.
- Parque Das Nações: Een moderne wijk met een ruime opzet en veel moderne architectuur, gebouwd ter gelegenheid van de wereldtentoonstelling Expo '98. Hier vind je de Torre Vasco de Gama, het winkelcentrum Vasco de Gama en het Oceanário de Lisboa.
- Sé de Lisboa - Alfama: De Sé de Lisboa is de bekendste en oudste kathedraal van Lissabon, gelegen aan het begin van de oude wijk Alfama. De wijk Alfama bevindt zich in het oudste deel van Lissabon, dat tegen de burchtheuvel is opgebouwd.
- Castelo de São Jorge: Het bekendste kasteel van Lissabon, gelegen op de hoogste heuvel van Lissabon, in de Alfama-wijk. Vanaf de top van de heuvel heb je een schitterend uitzicht over het historische centrum en de rivier de Taag.
- Bairro Alto: Een winkel- en uitgaansgebied in Lissabon, met smalle autovrije straten, bars en clubs.
Stranden in de omgeving van Lissabon
In slechts 20 minuten ben je vanuit Lissabon met de trein in het prachtige Cascais, Oeiras, Carcavelos of Estoril. Op de andere oever van de Taag, ligt de badplaats Costa da Caparica, met meer dan 30 kilometer aan zandstranden.
PSV tegen Estoril Praia
PSV heeft in het verleden al verschillende keren tegen Portugese clubs gespeeld, waaronder Benfica en FC Porto. De belangrijkste prijs uit de clubgeschiedenis behaalde PSV tegen een club uit Portugal: op 25 mei 1988 won PSV in Stuttgart de Europa Cup I ten koste van Benfica.
Sporting Portugal: Een club in turbulente tijden
Sporting Portugal staat bekend als een club waar veel trainers komen en gaan. De club heeft een grote schare fanatieke supporters, waarvan een deel soms door alle grenzen heen gaat. In mei 2018 bestormden vijftig gemaskerde hooligans met knuppels en fakkels het trainingscomplex van Sporting.
Lees ook: Kleding en benodigdheden Uganda
tags: #estoril #portugal #voetbal #geschiedenis