Inleiding
De geschiedenis van bevrijdingsschaaktoernooien is een complex en fascinerend verhaal, verweven met de naweeën van de Tweede Wereldoorlog en de heropleving van het schaken in Nederland en daarbuiten. Deze toernooien symboliseerden vaak een nieuw begin, een terugkeer naar normaliteit en een viering van vrijheid na jaren van conflict en onderdrukking. Het Max Euweplein in Amsterdam, vernoemd naar Max Euwe (1901-1981), is een tastbare herinnering aan de schaaksport in Nederland. Boven de poort die toegang biedt tot het Max Euweplein staat de spreuk “Homo sapiens non urinat in ventum”, wat betekent: “Een wijs man plast niet tegen de wind in”. Het openluchtschaakspel wordt vrijwel continu gebruikt door schakers en schaaktoeristen. José Fijnaut heeft Euwe in een beeld vereeuwigd, dat in 2004 door Els Euwe werd onthuld. Het Max Euwe Centrum (MEC) geeft uitgebreidere informatie.
Schaakleven in Oorlogstijd
Tijdens de Tweede Wereldoorlog ondervond ook de schaakwereld de gevolgen van de bezetting. Competities werden onderbroken en het schaakleven werd bemoeilijkt door beperkingen die door de bezetter werden opgelegd. Toch bleef de schaakactiviteit op lokaal niveau doorgaan, vaak in aangepaste vorm. Zo vierde Caïssa, de Zutphense schaakclub, in 1943 het 20-jarig bestaan met een schaaktoernooi waaraan 56 deelnemers meededen. In 1944 was er een bondswedstrijd tussen de Zwolsche Schaakvereniging en Caïssa Zutphen. Max Euwe werd in 1943 gevraagd om voorzitter van de schaakbond te worden en loodste de schaakbond door de moeilijke oorlogsjaren. Na afloop van de oorlog trad Euwe direct af. Het Tijdschrift verscheen niet meer omdat de bezetter het uitgeven van sportperiodieken verboden had.
De Heropleving na de Bevrijding
Na de bevrijding in 1945 kwam er een hernieuwde focus op de schaaksport. Er ontstond een behoefte om de draad weer op te pakken en de schaakgemeenschap nieuw leven in te blazen. Dit uitte zich in de organisatie van schaaktoernooien en wedstrijden, vaak met een symbolische betekenis van bevrijding en wederopbouw. De fusie van de Zutphense Schaakclub en schaakvereniging Caïssa Zutphen in 1945, onder de naam Schaakgenootschap Zutphen, is hier een voorbeeld van.
Het AVRO-schaaktoernooi
Het AVRO-schaaktoernooi was een sterk bezet toernooi met deelnemers als Botwinnik, Capablanca, Keres, Euwe en Aljechin. Het toernooi werd in tien Nederlandse steden gespeeld en gewonnen door Paul Keres. Een van de ideeën was dat de winnaar wereldkampioen Aljechin mocht uitdagen.
Max Euwe en de Wereldschaakbond (FIDE)
Max Euwe speelde een cruciale rol in de wederopbouw van de schaakwereld na de oorlog. Hij zette zich in voor een serieuze opzet van het wereldkampioenschap, samen met Alexander Rueb, de Nederlandse voorzitter van de Wereldschaakbond (FIDE). Mede door bemiddeling van Euwe kwam in 1946 het Stauntontoernooi in Groningen tot stand. Euwe was onder meer verantwoordelijk voor de uitnodigingen. Er mochten geen Duitsers, Italianen en andere verliezers van de oorlog meedoen. Op het FIDE-congres in 1947 werd besloten dat het eerste zonetoernooi voor de nieuwe cyclus in Nederland (Hilversum) zou plaatsvinden.
Lees ook: Van Vroegere Schaakreuzen
Het Kandidatentoernooi
Het door de FIDE in 1946 te Winterthur ontworpen plan voor de regeling van de wereldtitel is werkelijkheid geworden. Het is te betreuren dat de tegenstellingen buiten de schaakwereld zich inmiddels zo hebben toegespitst dat het aan twee der sterksten candidaten, de Amerikanen Reshevsky en Fine, niet mogelijk was van hun recht op deelneming gebruik te maken. Max Euwe kon niet meedoen omdat zijn wens om het toernooi drie maanden later te houden niet werd ingewilligd.
De Rol van Berry Withuis
Berry Withuis, een prominent figuur in de Nederlandse schaakwereld, bouwde na de oorlog aan een schaaknetwerk en volgde de verrichtingen van Max Euwe en de Sovjet-schaakgrootmeesters op de voet. Lex Jongsma noemde hem later de grootste doener uit de jaren 50, 60 en 70. In juli 1950 schreef Berry een schaakartikel in De Waarheid waarin hij zijn communistische sympathieën liet blijken.
Erwtensoep Traditie
Het is een traditie bij het Tata Steel Chess Tournament om erwtensoep te serveren tijdens de afsluitende maaltijd voor alle deelnemers. Deze gezamenlijke maaltijd is een verwijzing naar de voedseltekorten in de Tweede Wereldoorlog. Wedstrijdleider C.J. Mulder kwam in die tijd op het idee voor een voedzame maaltijd voor alle deelnemers. Aan het eind van de oorlog waren de tekorten zo enorm dat er alleen nog maar een grote zak groene erwten beschikbaar was. De nonnen uit de regio maakten hier erwtensoep van - het begin van deze traditie. Na de Bevrijding is het gebruik van de erwtensoep gehandhaafd, verwijzend naar de moeilijke oorlogstijd waarin de schakers elkaar hielpen met een extra maaltijd.
Lokale Schaakclubs en Hun Geschiedenis
De geschiedenis van lokale schaakclubs is vaak nauw verbonden met de gebeurtenissen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Zo werd in 1935 de Doornse kleermaker Gerrit Rekké het initiatief tot de oprichting van een dam- en schaakvereniging. De nieuwe club telde al gauw zo’n 25 leden, die meestal speelden in de Kapel. Na de bevrijding herrees de club uit zijn as en organiseerde een simultaanseance met Max Euwe ter ere van het tienjarig bestaan. In Driebergen werd al vanaf 1929 in clubverband geschaakt, maar de schaakafdeling leidde een kwijnend bestaan. In 1955 kwamen tien schaakliefhebbers bijeen om de oprichting van een nieuwe club te bespreken, Het Wapen van Driebergen. In 1966 fuseerden de Schaakclub Doorn en Het Wapen van Driebergen tot de vereniging Doorn-Driebergen.
De Bevrijding van Horst en Meterik
De bevrijding van Horst en Meterik in november 1944 was een belangrijke gebeurtenis. Vanaf eind september bouwden de Duitsers op 'De Schaak' stellingen met artillerie in een poging de geallieerde opmars te stoppen. Op 22 november 1944 bliezen de Duitsers de toren van de Meterikse kerk op.
Lees ook: Alles over het Rapid Schaaktoernooi Amersfoort
Lees ook: Verslag Schaaktoernooi
tags: #bevrijdings #schaaktoernooi #geschiedenis