Effectieve Leerstrategieën: Een Overzicht

In het onderwijs is het cruciaal om leerlingen niet alleen kennis bij te brengen, maar hen ook te leren hoe ze effectief kunnen leren. Dit artikel, gebaseerd op onderzoek en inzichten van onderwijskundigen zoals Basten Berg, biedt een overzicht van bewezen leerstrategieën die leerlingen kunnen helpen het meeste uit hun leerproces te halen. Veel leerlingen weten namelijk niet hoe ze moeten leren en wat wel/niet werkt bij het voorbereiden van toetsen. Helaas wordt er met leerlingen maar weinig gesproken over de manier waarop ze leren en wat daar nog aan te verbeteren valt. Voor een deel valt dit te verklaren door het feit dat docenten zelf ook niet altijd op de hoogte zijn van leerstrategieën die werken. In deze blog doe ik een aanzet om kennis van leerstrategieën te vergroten. Ik geef eerst een korte toelichting over het geheugen, benoem vervolgens wat volgens wetenschappelijk onderzoek niet werkt bij het leren en tot slot deel ik een aantal bewezen leerstrategieën die wel werken.

Wat is een Cognitieve Leerstrategie?

Een cognitieve leerstrategie is een manier of werkwijze waarop je informatie het beste kan onthouden. Cognitie gaat niet alleen over je intelligentie, maar voor effectief onthouden speelt ook de strategie die je gebruikt een grote rol. Deze informatie is van belang voor jouw lespraktijk omdat het een opdracht van leraren is om leerlingen te leren hoe ze effectief leren. De meeste leerstrategieën zijn gericht op de leerling. Dat wil zeggen dat de strategie beschrijft hoe het individueel bestuderen van leerstof verloopt. Tegelijkertijd vind je in leerstrategieën veel aanwijzingen over hoe je als leraar je lessen zo kunt inrichten dat er effectief leren plaatsvind.

Ineffectieve Leerstrategieën

Voordat we ingaan op effectieve strategieën, is het belangrijk om te erkennen dat niet alle veelgebruikte methoden even effectief zijn. Een voorbeeld van een bekende en veelgebruikte, maar minder effectieve leerstrategie, is het arceren van tekst met de bedoeling deze te onthouden. Een ander voorbeeld is het maken van een samenvatting. Samenvatten blijkt in veel gevallen niet te lijden tot effectief leren te leiden. Bij samenvatten komt dit niet doordat de strategie op zichzelf niet effectief is maar omdat voor samenvatten begrip van de stof een vereiste is.

Het herlezen van tekst en aantekeningen, al dan niet met een markeerstift erbij, is ook geen effectieve manier van leren. Het effect van dit herlezen is dat het geheugen de leerling puur en alleen vertelt of de kennis wordt herkend en niet aangeeft of de informatie ook zonder de tekst nog terug te halen is. Checken of je iets begrijpt met de tekst erbij is feitelijk te eenvoudig voor het geheugen om leerstof zo op te slaan dat je het ook zonder boek een dag of twee dagen later nog steeds weet. Bovenstaande manier van leren creëert voor leerlingen de illusie dat zij de stof beheersen (ook wel de fluency illusion genoemd). Naast het herlezen van tekst is het ook geen goed idee om leerstof in één lange sessie erin te ‘stampen’. Uit onderzoek blijkt dat een leerling met deze strategie op de korte termijn wellicht voldoende scoort voor een toets, maar vrij snel daarna is het geleerde alweer volledig uit het (lange termijn)geheugen verdwenen.

Effectieve Leerstrategieën

De lijst van effectieve leerstrategieën is erg lang. In dit artikel zullen we een aantal leerstrategieën beschrijven die bewezen effectief zijn. Leerstrategieën die ‘actief leren’ stimuleren en voor elke leerling waardevol zijn.

Lees ook: Hockey slaan: Leer de juiste techniek

1. Gespreid Oefenen (Spaced Practice)

Als een leerling succesvol wil leren voor een bepaalde toets werkt het beter om drie keer per week een half uur leren dan één keer per week anderhalf uur. Hetzelfde principe geldt overigens voor allerlei andere situaties, bijvoorbeeld trainen voor een marathon. Dit noemen we gespreid oefenen (of in het Engels spaced practice). De eerste die dit fenomeen ontdekte en beschreef, was de Duitse psycholoog Hermann Ebbinghaus. Zijn onderzoek leidde tot de vergeetcurve. Ebbinghaus toonde ook aan dat je het proces van vergeten kunt tegengaan, zelfs tot op een niveau dat je 100% onthoudt van wat je wilt onthouden. Het is niet precies bekend hoe dit zogenaamde spacing effect werkt en waarom gespreid oefenen zo effectief is, maar het heeft waarschijnlijk te maken met het activeren van het sporensysteem in de hersenen. Het is belangrijk dat je je leerlingen door de tijd meerdere malen blootstelt aan de zelfde informatie. Dat vergroot de kans dat de informatie onthouden wordt.

Het is voor leerlingen verstandiger om het leren te verdelen over meerdere sessies. Dus in plaats van één sessie van drie uur leren, kun je beter drie leersessies pakken van één uur en bij voorkeur op verschillende dagen. Wat maakt nu dat het spreiden van leren beter werkt? Dat heeft te maken met het feit dat het geheugen harder moet werken. Feitelijk vergeet je (een deel van) de stof bewust weer doordat je pas een of meerdere dagen later weer naar de stof kijkt. Vergelijk de werking van het geheugen met het onderhouden van een mooi groen gazon. Het spreiden van leermomenten is dus efficiënter dan te proberen alles in een sessie te leren. Het zou natuurlijk helemaal ideaal zijn wanneer een leerling dit niet alleen toepast vlak voor een toetsmoment, maar al veel eerder. Bijvoorbeeld tijdens een lessenserie. Dit kan door na afloop van de eerste les nog eens stil te staan bij wat er in de les voorbij kwam en wat er geleerd is. Een belangrijk voorwaarde voor het gebruik van deze leerstrategie is wel dat er van tevoren een goede planning wordt gemaakt.

2. Actief Terughalen (Retrieval Practice)

Een zeer effectieve strategie om iets beter te onthouden, zeker als je het daarvoor bijna vergeten was, is retrieval practice (of in het Nederlands ophaal-oefening). Het gaat over het actief terughalen van informatie uit je geheugen, bijvoorbeeld bij het aanleren van tafels. Als het terughalen gebeurt direct na een les of na iets gelezen te hebben heeft dit weinig effect. Het heeft meer effect na een langere tijd, wanneer het moeilijker is geworden om informatie terug te halen uit je brein. De moeite die je ervoor moet doen leidt ertoe dat de informatie beter inslijt, langer beklijft en beter bruikbaar is in nieuwe situaties. Het is belangrijk om het actief terughalen van, de in je brein opgeslagen informatie, vaak en gespreid te doen. Dan treedt de leerstrategie gespreid oefenen ook nog op. In de literatuur kom je retrieval practice ook tegen als het testeffect, waarbij ‘test’ staat voor ‘toetsen’. Toetsen kunnen namelijk niet alleen worden ingezet om te meten of iemand iets heeft onthouden of begrepen, maar ook als instrument om leerstof beter te onthouden of begrijpen. Het effect van oefening met toetsen is vele malen groter dan wanneer je diezelfde leerstof keer op keer doorleest. Het terughalen van de informatie moet uit het hoofd gebeuren, dus zonder boek/schrift/laptop. Een antwoordenboekje of -overzicht moet gesloten blijven. Het is zinvol om de les te beginnen met het ophalen van voorkennis en de stof wekelijks of maandelijks met je leerlingen te herhalen.

Om te voorkomen dat een leerling voor zichzelf de illusie creëert dat de stof er wel goed in zit, is ‘actief ophalen’ een goede leerstrategie. Daarbij kun je denken aan het hardop uitleggen van de stof aan jezelf of een ander of dat je de stof voor jezelf nog eens uitschrijft (bijvoorbeeld belangrijke kernbegrippen, verbanden, schema’s, formules). Vervolgens kun je datgene wat gereproduceerd is, naast het boek of je aantekeningen leggen om te checken in hoeverre de stof in je geheugen zit. Het voordeel hiervan is ook gelijk dat je weet wat je nog niet weet.

3. Afwisselend Leren (Interleaving)

Interleaving gaat over de volgorde waarin leerstof aangeboden wordt. Het is in het onderwijs gebruikelijk om leerstof in logische blokken van ongeveer gelijke grootte op te delen. Dit kun je vaak goed zien in lesmethoden. Lessen worden afgestemd op dat ene onderwerp, leraren zijn vaak wekenlang met hetzelfde thema bezig en na de toets volgt een nieuw onderwerp of thema. Interleaving is een meer geïntegreerde aanpak waarbij verschillende onderwerpen en thema’s door elkaar lopen. Als verschillende onderwerpen en thema’s door elkaar lopen, is dat effectiever dan wanneer diezelfde onderwerpen en thema’s in blokken worden aangeboden. Omdat onderwerpen en thema’s bij interleaving meer door elkaar lopen, daagt het leerlingen uit om verbanden te leggen en onderscheid te maken tussen overeenkomsten en verschillen. Dit kost meer moeite en leidt ertoe dat kennis en informatie beter opgeslagen wordt in het langetermijngeheugen. Daardoor kunnen leerlingen deze kennis makkelijker terug halen en flexibeler gebruiken. Het leereffect In wordt bij Interleaving nog eens versterkt doordat het aantal keren dat leerlingen de kennis actief uit hun langetermijngeheugen terug moeten halen toeneemt waardoor er sprake is van de leerstrategie retrieval practice. Interleaving heeft ook verband met de leerstrategie gespreid oefenen. Leerlingen oefenen immers op allerlei verschillende momenten. Als leraar is het van belang dat je aan het begin van het schooljaar en/of periode bedenkt hoe de eerdere leerstof terug kan komen in de nieuwe leerstof.

Lees ook: Leer de perfecte hockey push

Leerlingen leren de stof vaak per onderwerp. Pas als ze het gevoel hebben dat het ene onderwerp er goed in zit, gaan ze verder met het volgende onderwerp. Het nadeel hiervan is dat deze manier van leren het geheugen lui maakt; onze hersenen staan namelijk afgesteld op het herkennen van ‘nieuwe’ informatie. Wil je de hersenen, inclusief het geheugen, prikkelen en in alerte toestand houden, doe dan vooral veel door elkaar. Leerlingen zouden bij het leren en zichzelf testen ook zoveel mogelijk af moeten wisselen en dus na een opgave over het ene onderwerp, direct weer over moeten gaan naar een opgave over een ander onderwerp. En bij het leren voor meerdere toetsen is het ook raadzaam vakken af te wisselen. Dus niet eerst alles leren van economie en dan pas naar wiskunde, maar afwisselen tussen onderwerpen van economie en wiskunde.

4. Zelfverklaren (Self-Explanation)

Zelfverklaren (in het Engels ook wel self- explanation genoemd) is het aan jezelf in eigen woorden uitleggen wat je hebt geleerd of wat je aan het leren bent. Zelfverklaren is een reflecterende leerstrategie met twee doelen. Naast onthouden gaat het bij zelfverklaren ook om het begrijpen van de leerstof. Het leereffect van zelfverklaren is enorm. Als leraar kun je door het gebruiken van uitgewerkte voorbeelden met duidelijke tussenstappen leerlingen helpen bij het zelfverklaren. Leg de nadruk op de aanpak en minder op het antwoord. Naast het feit dat zelfverklaren een krachtige leerstrategie is, blijkt er een sterke relatie te bestaan tussen zelfverklaren en probleemoplossen. Bij leerlingen die zelfverklaren is er een grotere waarschijnlijkheid dat zij oplossingen bedenken binnen het proces van probleemoplossen.

5. Pomodoro Techniek

Wanneer een leerling aan de slag gaat met leren, hebben de hersenen even tijd nodig om op te starten, soms tot wel 15 minuten. Iedere keer dat een leerling gestoord wordt, begint het proces weer opnieuw (een berichtje binnenkrijgen op de smartphone is dus al funest). Naast het minimaliseren van afleiding (weg die telefoon!), biedt de pomodoro techniek uitkomst. Deze techniek werkt met het zetten van een (kook)wekker (niet de wekker op de smartphone dus) voor een kort tijdsblok van 25 minuten. Dit is de tijd die je jezelf geeft om een (deel van) een taak af te ronden. Het zetten van dit beperkte blok tijd motiveert om je doel te behalen en je daarbij niet af te laten leiden. Een klein half uur is namelijk lekker overzichtelijk en je weet dat er daarna een korte pauze aankomt. Na een pauze van maximaal 5 minuten kun je desgewenst nog een of meerdere blokken inplannen. Als ‘leertijd’ niet wordt afgebakend, treedt Parkinson’s wet in werking. Dit betekent dat je er zelf voor zorgt dat het (leer)werk alle beschikbare tijd opvult (“…work expands so as to fill the time available for its completion”) en de kans op afleiding is vele malen groter.

6. Slaap

Strikt genomen is slaap eigenlijk geen leerstrategie, maar wel een absolute voorwaarde voor een goede werking van het geheugen. Zonder voldoende slaap kunnen de overige leerstrategieën ook min of meer de prullenbak in. Men zegt ook wel: “Slapen is leren met je ogen dicht”. Tijdens het slapen werken je hersenen hard aan het verwerken van datgene wat er die dag is langskomen. Alles wordt zorgvuldig geanalyseerd, verbanden worden gelegd en informatie wordt keurig netjes opgeslagen. Goed slapen is dus essentieel en zorgt ervoor dat informatie beter wordt opgeslagen en makkelijker weer terug te halen is. Wij hebben de ouders hard nodig bij het zorgvuldig bewaken van het aantal uren slaap. Een vermoeide leerling is immers een leerling die veel minder in het geheugen opslaat. Dat betekent dus ook dat de smartphone en tablet uit het bed geweerd dienen te worden. Het ‘blauwe licht’ van dit soort apparaten verstoort de aanmaak van slaaphormoon melatonine met als gevolg dat het aantal uren diepe slaap afneemt. En mocht een leerling te laat begonnen zijn met leren, dan is het altijd nog beter om ’s avonds wat langer door te gaan in plaats van ’s ochtends vroeg weer opstaan om te leren. Hetgeen ’s avonds wordt geleerd wordt immers tijdens de slaap netjes verwerkt.

Leerstrategieën onderverdeeld in vijf groepen

Leerstrategieën zijn concrete manieren van leren: hiermee leren kinderen hoe ze moeten en kunnen leren. Leerlingen kunnen deze strategieën bewust inzetten om het leren zo soepel mogelijk te laten verlopen. Uit veel onderzoeken blijkt dat leerlingen aanzienlijk beter presteren als ze leerstrategieën inzetten in hun leerproces.

Lees ook: Dribbelen leren: tips en trucs

Je kunt leerstrategieën onderverdelen in vijf groepen. Strategieën die een beroep doen op…

• Metacognitieve kennis
• Metacognitieve vaardigheden
• Cognitieve vaardigheden
• Organisatievaardigheden
• Motivatie

Metacognitieve kennis

• Overzien: De strategie Overzien gaat over het inzetten van kennis over leren en hoe je dat het best kunt doen. Dit houdt in dat je weet welke leerstrategieën je kunt inzetten bij een leertaak en wanneer het handig is om ze te gebruiken.
• Jezelf kennen: De strategie Jezelf kennen gaat om het inzicht in je zwakke en sterke punten als het gaat om schoolwerk. En je weet hoe je het best leert. Deze kennis gebruik je tijdens het leren.

Metacognitieve vaardigheden

• Vooruitkijken: De strategie Vooruitkijken gaat om het plannen en voorspellen van leerwerk, wat betreft taken, tijd en prioriteiten.
• Bijhouden: De strategie Bijhouden gaat om het controleren en bijhouden van de voortgang bij het leren tijdens een leertaak. Hierbij gaat het niet alleen om de resultaten, maar ook over concentratie en inzet.
• Terugkijken: De strategie Terugkijken gaat over het evalueren van de leertaak en het leerproces.

Cognitieve vaardigheden

• Herhalen: De strategie Herhalen gaat om het letterlijk herhalen van de leerstof.
• Verdiepen: De strategie Verdiepen gaat om het dieper verwerken van de leerstof door er actief iets mee te doen en erover na te denken.
• Structureren: De strategie Structureren gaat om het inperken en organiseren van leerstof in de vorm van tekst of visuele weergaven.

Organisatievaardigheden

• Jezelf organiseren: De strategie Jezelf organiseren gaat om het in goede banen leiden van je eigen inspanningen bij het leren.
• Omgeving organiseren: De strategie Omgeving organiseren gaat om het creëren van een leeromgeving waarin je optimaal kunt leren.
• Anderen organiseren: De strategie Anderen organiseren gaat om het beïnvloeden van anderen zodat je van hen krijgt wat je nodig hebt om goed te kunnen leren.

Motivatie

• Jezelf vertrouwen: De strategie Jezelf vertrouwen gaat over het hebben of krijgen van zelfvertrouwen om een leertaak tot een succes te brengen en dat vertrouwen gebruiken om jezelf te motiveren.
• Het nut zien: De strategie Het nut zien gaat om het krijgen van inzicht in de waarde van leerstof of een leertaak en dat gebruiken om jezelf te motiveren.
• Jezelf motiveren: De strategie Jezelf motiveren gaat om het aanboren van de intrinsieke motivatie voor het leren en deze inzetten tijdens het leren.

De Rol van de Leraar

Als leraren dragen we een belangrijke verantwoordelijkheid om effectieve leerstrategieën in onze klaslokalen toe te passen.

• Gespreid Oefenen: Integreer gespreid oefenen in je lesplannen. Plan regelmatig korte herhalingsmomenten in, in plaats van één lange herhalingssessie.
• Actief Terughalen: Moedig leerlingen aan om informatie actief uit hun geheugen op te halen. Begin de les met een korte quiz over de vorige les of gebruik flashcards voor snelle vraag-antwoordsessies.
• Afwisselend Leren (Interleaving): Wissel onderwerpen af in je lesprogramma.
• Zelfverklaring: Stimuleer leerlingen om de leerstof in eigen woorden uit te leggen. Dit kan door middel van groepsdiscussies of schrijfopdrachten.

Wat te vermijden:

• Vermijd het langdurig concentreren op één enkel onderwerp zonder afwisseling.
• Voorkom dat leerlingen enkel passief informatie consumeren.
• Wees voorzichtig met het te veel benadrukken van memorisatie.
• Plan je lessen zodanig dat er ruimte is voor herhaling en afwisseling.

Daarnaast kan de docent leerlingen helpen bij het maken van een goede planning. Als docent ben je hierbij van grote toegevoegde waarde voor de leerling. Daarnaast kun je deze strategie ook zelf op natuurlijke wijze integreren in je lessen door regelmatig even stil te staan bij wat er vorige les behandeld is en je leerlingen op die manier te stimuleren hun geheugen aan te spreken om actief stof terug te halen.

tags: #leren #leren #strategieën #samenvatting