De saxofoon, een instrument met een rijke geschiedenis en een veelzijdigheid die zich uitstrekt over diverse muziekgenres, is onlosmakelijk verbonden met de naam van zijn uitvinder: Adolphe Sax. Dit artikel duikt in de wereld van de saxofoon, de man achter het instrument, en de invloed die het heeft gehad op de muziekwereld.
Adolphe Sax en Dinant: Een Speciale Band
Ben je toevallig op vakantie in de Ardennen? Of heb je zin in een uitstapje? De stad Dinant, gelegen in de Ardennen, speelt een speciale rol in de geschiedenis van de saxofoon, aangezien Adolphe Sax hier in 1814 werd geboren. Om de betekenis van Mijnheer Sax en zijn briljante uitvinding voor de stad in het licht te stellen, organiseerden de Internationale Vereniging Adolphe Sax (AIAS) en het Maison du Tourisme de la Haute-Meuse (MdT) in november 2010 Europ’A Sax. Met financiële hulp werd de stad aangekleed met maar liefst 28 reuzen saxofoons van meer dan drie meter hoog. Ze zijn niet alleen groot, maar ook vrolijk gekleurd! De ontwerpen zijn gekozen aan de hand van een internationale grafische wedstrijd, waarbij de opdracht luidde: ontwerp een originele en creatieve versiering, zonder in clichés te vervallen, met als thema de landen van de Europese Unie en Europa zelf.
Je kunt de tentoonstelling ontdekken tussen het Maison du Toerisme en het Huis van Mijnheer Sax, waarbij je de Charles de Gaulle Brug moet oversteken. Door Dinant loopt namelijk een brede rivier, de Maas. Deze kan je oversteken via de Charles de Gaulle Brug van 54 meter lang, 15 meter breed en met aan beide zijden voetgangersstroken van 3 meter breed. Rue Adolphe Sax is ook een bezichtiging waard. Er staan in de straat palen met borden oa. La Maison de Monsieur Sax (Huis van Mijnheer Sax), in Rue Adolphe Sax is een expositie over de geschiedenis van de saxofoon te zien. Dit huis is overigens niet het echte huis van Sax! Voor het huis is een beeld van Monsieur Sax op een bankje te vinden.
De Geschiedenis van de Saxofoon en Adolphe Sax
Adolphe Sax, geboren in Dinant in 1814, was niet alleen een instrumentenbouwer, maar ook een begenadigd fluit- en klarinetspeler. Zijn vader was instrumentenbouwer en had een atelier in Brussel waar hij koperblaas instrumenten repareerde en innoveerde. Hij was tevens hofleverancier voor het Huis van Oranje ten tijde van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. De jeugd van Sax verliep vrij tragisch. Zo heeft hij heel wat ongelukken gehad, gelukkig allen overleefd. Sax leerde klarinet en fluit spelen op jonge leeftijd. Hij volgde muziekles aan de muziekschool in Brussel en kreeg daarnaast klarinetlessen. Sax is ook op jonge leeftijd begonnen met het repareren en innoveren van instrumenten. Zo had hij klarinetten en fluiten van ivoor gemaakt, een nieuw kleppensysteem voor de sopraanklarinet gemaakt en her ontwikkelde hij de basklarinet welke snel is opgenomen tot de houtblaasinstrumenten. Anders dan zijn vader begon Sax ook onconventionele (nieuwe) instrumenten te bouwen. Ondanks zijn successen was Sax niet tevreden met zijn erkenning, een hoop mensen misgunde zijn innovaties. Hij kreeg bijvoorbeeld niet de eerste prijs bij de Belgische Nationale Expositie omdat hij te jong was en bij het ontvangen van de eerste prijs volgens de jury niets meer had om naar toe te werken in de toekomst.
Sax wilde een instrument creëren dat de souplesse van de strijkers combineerde met de dynamische mogelijkheden van koper en de klankmogelijkheden van hout. Vanaf 1840 experimenteerde hij met verschillende ontwerpen, waarbij hij onder andere een mondstuk van een klarinet op een koperen instrument plaatste. Er werden proeven gedaan met hoorns en zonder kleppen, een soort van Frankenstein monster dat zich ergens tussen een tuba en een saxofoon bevond. Dit leidde uiteindelijk in 1846 tot de geboorte van de saxofoon, een instrument dat hij vol trots zijn "Saxofoon" noemde. In 1846 won Sax het patent voor zijn instrumenten als familie van sub contrabas tot hoge sopraan.
Lees ook: Europa League Play-offs: Utrecht - Zenit
De bashoorn was een mix van messing en riet, had een bochtige conische vorm en een klarinet-stijl mondstuk. Het lichaam van de bashoorn was als een ophicleide. Met zijn instrumenten bij zich en weinig geld op zak is Sax in 1842 naar Parijs verhuisd, toen der tijd het centrum van de wereld voor muziekinstrumenten productie. Hij probeerde de Saxhoorns (familie van meerdere formaten) aan de man te brengen. Sommige mensen waren enthousiast over de saxhoorns, anderen totaal niet. Zo werden de saxhoorn niet echt goed ontvangen bij de orkesten. Er hoeft namelijk maar een gerenommeerd orkestmusicus te dreigen uit het orkest te stappen als de saxhoorn in het orkest wordt opgenomen en de orkestleider staat voor een lastige beslissing. Toch waren er ook mensen wel enthousiast over zijn uitvinding. Om het veelzijdige geluid, het nieuwe instrument zelf als uitdaging om voor te componeren, de mogelijkheid van het instrument om te mengen. Er zijn klassieke musici geweest die de saxhoorn gingen leren spelen en er zijn componisten geweest die voor de saxhoorn zijn gaan schrijven. Zij hebben meegeholpen aan het promoten van de saxhoorns en Bb bas saxofoon. Sax bleef de instrumenten namelijk verder ontwikkelen. En in 1843 was zijn prototype van een Bb bas saxofoon (Sax’s stem) met een lichaam in de vorm van een ophicleide klaar. In 1844 was de saxofoon nog niet gepatenteerd en dus noemde Sax de Bb bas saxofoon nog contrabas klarinet. Sax zag een rol voor zijn instrumenten voor de symfonie orkesten. Hij zag voor de saxhoorns en Bb bas saxofoon de mogelijkheid ervoor te zorgen dat de strijkers, houtblaas en koperblaas instrumenten als een groep zouden klinken. De saxofoon zou de oplossing zijn deze groepen met elkaar te mengen. Ook voor Franse militaire muziekkapellen in de tijd van Napoleon zag Sax een rol voor zijn saxhoorns en Bb-bassaxofoon. Deze zouden de rol van de fagot of ophicleide over kunnen nemen omdat deze instrumenten volgens Sax niet geschikt waren voor buitenlucht optredens. De echte Sax was nog steeds hard aan het werk om de populariteit van zijn instrumenten te vergroten. Inmiddels had Sax behoorlijk wat invloedrijke vrienden die zijn instrumenten promoten. En Sax deed in 1844 mee aan een wedstrijd voor militaire bands waar het publiek enthousiast reageerde op zijn 20% kleinere band in vergelijking met zijn competitie, en met een veel grotere geluidprojectie door de saxhoorns en bariton en bas saxofoons. De wedstrijdcommissie heeft hierdoor een verzoek gedaan om de bariton en bas saxofoons en zijn saxhoorns op te nemen in de kapellen.
Ondanks de impact van de instrumenten van Sax voor de wereld hebben zijn uitvindingen gezorgd voor een stormachtig leven voor Sax zelf. Zo vielen rivaliserende instrumentenmakers de legitimiteit van zijn patent aan waardoor Sax aldoor verwikkeld was in rechtszaken, Sax’s fabriek in Parijs is door verschillende redenen een aantal keren failliet gegaan en een fabrieksmedewerker heeft zelfs een moordaanslag gepleegd. De saxofoonproductie was deels afhankelijk van de afname van saxofoons voor de militaire muziekkapellen. Door deze afhankelijkheid is uiteindelijk de fabriek van Sax failliet gegaan. De instrumentenverzameling van Sax werd openbaar verkocht. Veel van Sax’s patenten waren inmiddels verlopen. En door het procederen in rechtszaken en het weinige geld dat hij nog verdiende met doceren bleven er na Sax’s overlijden op 79 jarige leeftijd alleen schulden over.
De Saxofoon Familie: Van Sopraan tot Bariton
Er zijn veel verschillende soorten saxofoons, van kleine soprillo's tot gigantische subcontrabas saxofoons, maar dit zijn zeldzame varianten. Velen kennen alleen de sopraan, alt, tenor en bariton. De saxofoon-familie is een grote familie, van de kleine soprillo tot de enorme tubax. Maar het is de sopraan, alt, tenor en baritonsaxofoon waar de meeste mensen op spelen. De sopraansaxofoon heeft de hoogste toonhoogte gevolgd door de alt, tenor en ten slotte de bariton. Van de vier soorten saxen zijn de alt en de tenor het meest bekend, het zijn de welbekende gebogen saxofoons. Vooral de sopraan onderscheidt zich doordat deze meestal een rechte en langwerpige vorm heeft, in de stijl van een hobo of klarinet. Als je begint met saxofoon leren spelen, doe dat meestal op de altsax, want die is relatief licht van gewicht en makkelijk vast te houden.
- Sopraansaxofoon: Bekend om zijn rechte vorm en hoge toon.
- Altsaxofoon: Een populaire keuze voor beginners vanwege zijn relatief lichte gewicht en comfortabele grootte.
- Tenorsaxofoon: Iets groter dan de altsaxofoon, met een diepere klank. De tenor heeft een grotere boog in de nek dan de alt. De nek is het bovenste deel van de saxofoon, waar het mondstuk zich bevindt.
- Baritonsaxofoon: De grootste en laagst klinkende van de meest voorkomende saxofoons.
Als beginnend saxofonist is het een goed idee om de altsaxofoon te kiezen, omdat de grootte van het instrument geschikt is voor iedereen, ideaal voor kinderen en volwassenen. De alt is een goed uitgangspunt voor het verkrijgen van een goede basistechniek, die je kunt meenemen naar de andere saxofoons als je later de andere maten wilt proberen. Als je als volwassene begint, kun je ook de tenorsaxofoon kiezen. Er zijn er veel die de voorkeur geven aan tenor geluid, omdat de toonhoogte iets dieper is. De alt en de tenor worden vaak met elkaar verward.
De saxofoon behoort tot de houtblaasinstrumenten. Dit klinkt vreemd, want het instrument is van koper. Alleen het riet aan het oorspronkelijk houten mondstuk zorgt ervoor dat de saxofoon - net zoals klarinet, hobo en fagot - tot de groep van houtblazers wordt gerekend.
Lees ook: Voetbalregels verenigingswissel
De Saxofoon in Verschillende Muziekgenres
De saxofoon is een veelzijdig instrument dat in diverse muziekgenres wordt gebruikt. Oorspronkelijk zag Sax een rol voor zijn instrumenten voor de symfonie orkesten. Hij zag voor de saxhoorns en Bb bas saxofoon de mogelijkheid ervoor te zorgen dat de strijkers, houtblaas en koperblaas instrumenten als een groep zouden klinken. De saxofoon zou de oplossing zijn deze groepen met elkaar te mengen. Ook voor Franse militaire muziekkapellen in de tijd van Napoleon zag Sax een rol voor zijn saxhoorns en Bb-bassaxofoon. Deze zouden de rol van de fagot of ophicleide over kunnen nemen omdat deze instrumenten volgens Sax niet geschikt waren voor buitenlucht optredens.
- Jazz: De saxofoon is synoniem geworden voor jazzmuziek, met iconische saxofonisten als Dexter Gordon, Charlie Parker, Stan Getz, John Coltrane en Sonny Rollins.
- Popmuziek: De saxofoon heeft een belangrijke rol in de popmuziek gekregen, met name in de jaren '80.
- Klassieke muziek: De saxofoon heeft ook een plaats in de klassieke muziek, zowel als solo-instrument, in kamermuziekensembles als in orkesten.
- Militaire marche bands: De saxofoon werd op zijn beurt vaak gebruikt in militaire marche bands.
- Volksmuziek, house, neo bop of Cubaanse salsa: Tegenwoordig wordt de saxofoon gebruikt voor allerlei verschillende genres, zoals. volksmuziek, house, neo bop of Cubaanse salsa.
De saxofoon is een prachtig instrument dat muzikaal breed inzetbaar is. In harmonie- en fanfareorkesten, het symfonieorkest en natuurlijk in de popmuziek! Van oorsprong is de saxofoon echter een klassiek instrument. Het instrument bleef in de symfonische wereld lang een wat vreemde eend in de bijt en werd maar mondjesmaat ingezet. De harmonie- en fanfareorkesten hebben de saxofoon daarentegen meteen omarmd. Adolphe Sax was immers niet alleen de schepper van de saxofoon, maar ook van de saxhoorns. Dat zijn de huidige bugels, baritons en tuba’s! Vandaag de dag wordt de saxofoon volledig ingezet, ook in de klassieke wereld, getuige bijvoorbeeld de prachtige saxofoonensembles als het Aurelia, Berlage of Amstel saxofoonkwartet.
Verschillen tussen Ritmische en Klassieke Saxofoon
Het grootste verschil tussen ritmische en klassieke saxofoon is het geluid, het zijn twee verschillende werelden! Binnen de klassieke muziekwereld is het uitgangspunt altijd een puur geluid met minimale lucht of ruis, waarbij het in de ritmische wereld van de jazz deel uitmaakt van een persoonlijk geluid met veel lucht. Dit betekent niet dat je in de klassieke wereld geen persoonlijk geluid hebt, maar dat we binnen een groter aantal gefixeerde raamwerken voor iets duidelijkere geluids idealen gaan. Het verschil is daarom vaak groot in een ritmische en een klassieke embouchure, een woord dat we gebruiken voor het plaatsen van de lippen, spieren en de tong op het mondstuk om de saxofoon te bespelen.
De embouchure wordt ook bepaald door wat de setup wordt genoemd - dat is het mondstuk. Deze delen zijn heel verschillend van ritmisch tot klassiek. Klassieke saxofonisten spelen op verschillende mondstukken dan jazzsaxofonisten, en ze hebben vaak ook andere soorten riet.
Tips en Tricks voor Beginners
Als je wilt leren saxofoon spelen, zijn hier enkele tips en tricks voor beginners:
Lees ook: KNGU Broekjesregels Uitgelegd
- Geduld: Het is belangrijk om geduldig te zijn en regelmatig te oefenen. Besteed daarom elke dag 10-15 minuten aan oefenen.
- Lichaamshouding: Zorg voor een goede houding met licht gebogen benen en een band die de saxofoon op de juiste hoogte houdt. Als je op de saxofoon speelt, moet je ervoor zorgen dat je een goede houding hebt. Dit is hoe je het doet; heb licht gebogen benen, alsof ze wachten op een milde aardbeving. Zorg ervoor dat de band die je om de nek hebt de juiste lengte heeft, zodat de saxofoon op een goede hoogte ten opzichte van je mond hangt. Vermijd het heffen van de saxofoon, maar laat het rusten rond de heupen (als het een altsaxofoon is). Het is een goed idee om je positie in een spiegel te controleren om ervoor te zorgen dat je de juiste houding hebt.
- Mondstuk: Experimenteer met verschillende rieten en mondstukken om te vinden wat het beste bij je past. Als je lesgeeft of speelt met anderen, is het een goed idee om bijvoorbeeld te sparren en uit te vinden, welk mondstuk het beste bij jou past. Te zachte of te harde rieten kunnen het een stuk moeilijker maken om te spelen. De meeste nieuwkomers beginnen met maat 2 - 2½. Sommigen geven de voorkeur aan een nog zachter riet, daarom is het een goed idee om verschillende rieten en mondstukken te proberen, omdat het heel persoonlijk is.
- Speel veel! Het klinkt misschien saai, maar het wordt alleen maar leuker, zeker wanneer je doelen voor jezelf stelt. En het is een geweldige manier om zijn saxofoon heel goed te leren kennen. Dus zet doelen, oefen veel maar geef jezelf de tijd.
Het is belangrijk om geduldig te zijn als je wilt leren saxofoon te spelen. Bovendien helpt het meer om elke dag een beetje oefenen dan één of twee keer per week. Besteed daarom elke dag 10-15 minuten aan oefenen.
Saxofoonlessen: Waar te Beginnen?
Voor wie saxofoonlessen wil volgen, zijn er diverse mogelijkheden. Muziekonderwijs.nl biedt saxofoonlessen aan, zowel bij de docent, bij de leerling als online. Als je lessen wil krijgen van een bekwame docent met relevante opleiding en meerdere jaren ervaring, dan biedt Muziekonderwijs.nl saxofoon lessen, bij de docent, bij de leerling en online!
Er zijn verschillende docenten met diverse achtergronden en specialisaties:
- Ivar Römer: Met een gedegen studie aan het Prins Claus Conservatorium en decennia lange ervaring als dirigent en docent, biedt Ivar een rijke muzikale en pedagogische ervaring.
- Marcus Rook: Afkomstig uit Sydney, Australië, behaalde Marcus zijn bachelor's degree aan het Sydney Conservatorium of Music onder leiding van Dr. Michael Duke. Na het ontvangen van een Hanze Music Scholarship, voltooide Marcus zijn master's degree met onderscheiding aan het Prins Claus Conservatorium in Groningen, waar hij studeerde onder de gerenommeerde saxofoniste Femke IJlstra (Syrene Quartet, Aurelia Quartet). Als lid van het 'Kilig Saxophone Quartet' bereikte hij de finale van het Grachtenfestival. Marcus is actief als freelance artiest en docent en is te horen als sopraansaxofonist in het VLAM Saxophone Quartet en in het Bang and Boom Duo met de Hongaarse percussioniste Nóra Takács. Marcus is een veelzijdig musicus en een gepassioneerd pleitbezorger voor de saxofoon.
- Walther Pondman: Walther Pondman is 28 jaar, speelt saxofoon, klarinet en is tenor. In 2013 heeft hij zijn bachelor klarinet aan het conservatorium te Zwolle behaald. Daarbij is hij in zijn 3e jaar begonnen met een minor Jazz en Pop en tevens ook een minor Saxofoon. Sinds zijn 15e geeft hij al concerten met zijn vaste ensembles. Denk hierbij aan Beethoven, Mozart, Tsjaikovski etc. Sinds zijn 11e krijgt hij zangles van Franciscus Pondman, operazanger in ruste. Vanaf 2004 geeft hij samen met zijn broer en zusjes concerten als “The Family Pondman” in binnen- en buitenland. Walther heeft in een aantal producties gezongen als tenor. Walther zit in diverse ensembles waarbij zij muziek vertolken van de ontspannen en vrolijke sferen van Bing Crosby en Frank Sinatra tot de duistere dramatische sferen van de wereld van opera van o.a. Puccini, Verdi, Bellini en Donizetti. Zo speelt en zingt hij als vaste saxofonist, klarinettist en zanger in het “Acadia trio”, “Camelia Quartett” en het “fiori e fratelli ensemble”. In het laatste ensemble word de nadruk ook met de klarinet ook vooral gelegd op de wereld van Jazz. Denk hierbij vooral aan Glenn Miller, Benny Goodman of Louis Armstrong.
Muziekonderwijs is een platform dat ervoor zorgt dat muziekdocenten en leerlingen met elkaar in verbinding worden gebracht. Muziekonderwijs biedt gemak voor de docent en leerlingen door middel van een online boeking- en chat systeem. Bij Muziekonderwijs kan je lessen boeken bij ervaren muziekdocenten die aan onze toelatingseisen hebben voldaan. Vanuit Nederland ondersteunt een team van medewerkers de docenten en leerlingen met o.a. administratie en communicatie. Voor vragen over de muziekles en lesplanning kan je contact op nemen met de desbetreffende docent.
De Saxofoon in het Symfonieorkest: Een Onderbelichte Rol?
De saxofoon is zelden te horen in een symfonieorkest. Het was zo mooi bedoeld: een blaasinstrument uitvinden dat zowel de fluwelige zachtheid van houtblazers als het geschetter van koper kon laten horen. De Belgische instrumentbouwer Adolphe Sax kon in 1846 zo’n instrument presenteren, na jaren experimenteren en verfijnen. De saxofoon was geboren - maar helaas werd ‘ie niet de gedroomde schakel tussen de verschillende blazersgroepen van het symfonieorkest. De grootste carrièrekansen bleken buiten de klassieke wereld te liggen. Waarom floreerde de sax vooral buiten het orkest? De klassieke wereld is overwegend conservatiever dan die van de ‘gebruiksmuziek’, waar nieuwe ontwikkelingen sneller worden opgepikt. Maar hun verkenningen bleven achter bij het enthousiasme dat militaire bands voor dit multi-inzetbare instrument toonden - niet alleen in Frankrijk, maar ook in Amerika. En daar sloeg de vonk snel over naar cabaret- en ragtime-orkestjes, de bakermat van jazz.
Sindsdien leiden de klassieke saxofoon en zijn jazz-broer gescheiden levens. Ze zijn niet uitwisselbaar, en niet alleen vanwege het verschil in stijl en speelcultuur. Ze hebben ook verschillende mondstukken en verschillende rieten. De rauwe, instabiele toon die zo bepalend is voor de expressie van jazz wordt door de klassieke saxofonist juist vermeden: die zoekt een zo clean en zuiver mogelijk geluid. Zelfs in crossover-achtige orkeststukken zoals Darius Milhauds Le création du monde klinkt een saxofoon ‘klassiek’, ondanks de jazzinvloeden.
Dat klopt, zegt saxofoniste Femke IJlstra, die vaak wordt ingehuurd door het Concertgebouworkest en andere orkesten. ‘Het jazz-imago van de sax is zó overheersend dat zijn verschijning in een symfonieorkest altijd weer voor een verrassing zorgt. Zelfs bij andere orkestleden. Een sololijntje van een saxofoon valt meteen op. Daarom is het ook zo raar dat componisten er zo weinig mee hebben gedaan. Pech is ook dat het instrument net kwam toen de romantische symfonie bijna over haar piek heen was. Berlioz vond de saxofoon interessant, maar heeft hem nooit gebruikt. Wanneer een saxofonist door een orkest gemobiliseerd wordt, zit die daar meestal alleen; de drie saxofoons in Gershwins Rhapsody in Blue zijn een uitzondering. En meestal gaat het om muziek uit Frankrijk, want daar kende de klassieke saxofoon rond 1900 een opvallende bloeiperiode. Tegelijkertijd werd het Franse publiek nieuwsgierig gemaakt met wereldtentoonstellingen en nieuwe uitvindingen. Componisten met gevoel voor exotiek, zoals Debussy en Ravel, maakten van de saxofoon dankbaar gebruik. Grote invloed had de Franse saxofonist Marcel Mule, die zowel in Frankrijk als Amerika school maakte en generaties musici en componisten inspireerde. Maar binnen het orkest groeide het instrument nooit los van gastrollen, zoals in Rachmaninoffs Symfonische dansen. En helaas, merkt Femke IJlstra op, is er voor jonge componisten van nu ook weinig urgentie om voor sax te componeren - al heeft dat vooral met de beperkte budgetten en subsidienood van de orkesten te maken. IJlstra legt uit: ‘Meestal combineren componisten de saxpartij met een andere groep. Soms beweeg je mee met de hoorns, soms met andere houtblazers en soms zelfs met strijkers. Dat is een uitdaging, want je moet de timing van zo’n groep aanvoelen. Een mooi voorbeeld vind je in Prokofjevs Romeo en Julia, waar een tenorsax eigenlijk klem zit tussen de houtblazers en de cello’s: je zit al gauw in elkaars vaarwater, en als de timing niet strak is krijgt die ene saxofoon natuurlijk de schuld, haha. Het vraagt om een heel secure dirigent, eentje die zich echt bewust is van de ‘tussenrol’ van de sax. Maar dat kameleontische is juist leuk.